Σαν σήμερα γεννήθηκε το 1910 ο Ζαν Ζενέ, νόθο παιδί μιας πόρνης και ενός εργάτη, που έμελλε να γίνει ένας από τους σημαντικότερους και πιο μυθολογημένους συγγραφείς της γαλλικής λογοτεχνίας. Ο Ζενέ μεγάλωσε από ανάδοχους γονείς σε μια επαρχιακή πόλη της Βουργουνδίας. Καλός μαθητής, φρόνιμος και συνεσταλμένος, θα εκδηλώσει στα σχολικά του χρόνια τα πρώτα ομοφυλοφιλικά αισθήματα, ενώ στα δέκα του χρόνια θα διαπράξει την πρώτη του κλοπή. Στη συνέχεια θα το σκάσει διαδοχικά από τη θετή του οικογένεια, από τη σχολή όπου μαθαίνει την τέχνη του τυπογράφου, από το σωφρονιστήριο για ανηλίκους όπου εγκλείεται και όπου αποκρυσταλλώνονται η ομοφυλοφιλία του κι η λατρεία του για την αρρενωπότητα και τις βίαιες και εξουσιαστικές εκφάνσεις της. Θα καταταγεί στη Λεγεώνα των Ξένων και θα υπηρετήσει στη Βόρεια Αφρική και στη Μέση Ανατολή. Ο ακατέργαστος ανδρισμός εκείνων των λαών θα στοιχειώσει το φαντασιακό του. Επιστρέφοντας στο Παρίσι, ζει με μικροκλοπές και μπαινοβγαίνει στις φυλακές. Εκεί θα γίνει συγγραφέας. Με τα πρώτα του μυθιστορήματα, όπου ζωντανεύει τον κόσμο του περιθωρίου, κλεφτών, πορτοφολάδων, παραβατικών και ομοφυλόφιλων, τον κόσμο του ψωνιστηριού και της ζωής του παρία, θα κερδίσει την προσοχή του Κοκτώ πρώτα, και αργότερα του Σαρτρ, και θα γίνει το αγαπημένο enfant sauvage της γαλλικής διανόησης.
Η στροφή του προς το θέατρο θα δώσει έξοχα παραδείγματα αναστοχαστικής γραφής και έργα διαχρονικά, που εξακολουθούν να παρουσιάζονται στις θεατρικές σκηνές όλου του κόσμου. Το έργο του Ζενέ ‒πεζογραφία, θέατρο και κάποια σύντομα αισθητικά δοκίμια‒ θα επηρεάσει όλα τα είδη τέχνης, τον κινηματογράφο, τη λογοτεχνία, τη φωτογραφία, το χορό, τη μουσική. Την πολιτική του στάση απέναντι στη ζωή και την κοινωνία διοχέτευσε και στην υποστήριξή του προς τους Μαύρους Πάνθηρες και το Παλαιστινιακό Κίνημα.
Στις 15 Απριλίου του 1986, θα αφήσει την τελευταία του πνοή στο δωμάτιο ενός ταπεινού ξενοδοχείου στο Παρίσι. Μόνος, σ’ ένα τυχαίο, προσωρινό κατάλυμα ‒ ο θάνατός του είναι σε απόλυτη συμφωνία με την προσωπική του μυθολογία. Στα μυθιστορήματα και τα θεατρικά του ο Ζενέ θα αποδειχθεί όχι μόνο ένας εξαιρετικός στυλίστας αλλά κι ένας βαθύς και αναστοχαστικός σχολιαστής της ανθρώπινης φύσης, του ερωτισμού σε όλες τις μορφές του, της εξουσίας και των μηχανισμών της, της ανθρώπινης κατάστασης στην πιο μύχια ουσία της.
Οι εκδόσεις Άγρα κυκλοφορούν αυτές τις μέρες δύο άγνωστα σχετικά κείμενα του Ζαν Ζενέ: Το παιδί-εγκληματίας σε μετάφραση Σπύρου Γιανναρά και το Ό,τι απέμεινε από έναν Ρέμπραντ που σχίστηκε σε μικρά πολύ κανονικά τετραγωνάκια και πετάχτηκε στο αποχωρητήριο (μαζί με το κείμενο Η παράξενη λέξη) σε μετάφραση Βίκτωρα Αρδίττη.
Για το πρώτο κείμενο, ο Ζενέ θα γράψει: «Η RADIODIFFUSION FRANÇAISE με είχε προσκαλέσει σε μία από τις εκπομπές της, την οποία ονόμαζε “Carte blanche”. Αποδέχθηκα την πρόσκληση προκειμένου να μιλήσω για την παιδική εγκληματικότητα. Το κείμενο μου, το όποιο έγινε αρχικά δεκτό, στη συνέχεια απορρίφθηκε. Αντί οιουδήποτε αισθήματος περηφάνιας, αισθάνομαι μια κάποια ντροπή. Πρόθεσή μου ήταν να ακουστεί η φωνή του εγκληματία. Το ένδοξο τραγούδι του κι όχι τα γογγυτά του. Μια μάταιη αγωνία να φανώ ειλικρινής μ' εμποδίζει να το κάνω, αγωνία να φανώ όμως ειλικρινής, όχι τόσο μέσω της ακριβούς απόδοσης των γεγονότων, όσο με το να μην προδώσω μια ορισμένη τραχύτητα του τόνου, που είναι και ο μόνος ικανός να αποδώσει το συναίσθημά μου, την αλήθεια μου, το συναίσθημα και την αλήθεια των φίλων μου.
»Οι εφημερίδες έδειξαν εξαρχής να ξαφνιάζονται που ένα θέατρο τέθηκε στην υπηρεσία ενός διαρρήκτη ̶ κι ενός ομοφυλόφιλου. Μου είναι λοιπόν αδύνατο να μιλήσω σ' ένα μικρόφωνο εθνικής εμβέλειας. Επαναλαμβάνω ότι νιώθω ντροπή. Είχα ωστόσο περάσει καιρό μέσα στη νύχτα, στο όριο όμως της μέρας, και τώρα υποχωρώ μες στα σκοτάδια απ' όπου καταβάλλω τόσες προσπάθειες για να αποσπαστώ».
* Πορτρέτο του Ζαν Ζενέ από τον Ανρί Καρτιέ Μπρεσσόν, 1964
Το κείμενο Ό,τι απέμεινε από έναν Ρέμπραντ που σχίστηκε σε μικρά πολύ κανονικά τετραγωνάκια και πετάχτηκε στο αποχωρητήριο δημοσιεύτηκε πρώτη φόρα στο γαλλικό περιοδικό Tel Quel το 1967. Ο τίτλος πρέπει να εκληφθεί κυριολεκτικά: το 1964, ο Ζαν Ζενέ, μετά την αυτοκτονία του συντρόφου του, κατέστρεψε τα χειρόγραφα πάνω στα όποια δούλευε, ένα εκ των οποίων αφορούσε τον Ρέμπραντ. Ωστόσο, λίγο πριν, είχε εμπιστευθεί δύο αποσπάσματα του σε έναν μεταφραστή, κι έτσι αυτά σώθηκαν από την καταστροφή.
Στη δημοσίευσή του στο περιοδικό, ο Ζενέ βάζει τα κείμενα αντικριστά σε δύο στήλες, μετατρέποντας το ένα σε σχόλιο του άλλου. Πρόκειται για μια ριζοσπαστική φόρμα που εξυπονοεί πως κάθε λόγος είναι διττός. Το πρώτο απόσπασμα αναφέρεται σε ένα θεμελιώδες περιστατικό της ζωής του: «Μια μέρα, σ' ένα βαγόνι, κοιτώντας τον ταξιδιώτη που καθόταν απέναντί μου, είχα την έκλαμψη ότι κάθε άνθρωπος αξίζει όσο κάθε άλλος». Αυτή η βαθιά ανθρώπινη εμπειρία πρέπει να ιδωθεί υπό το πρίσμα του δεύτερου αποσπάσματος, όπου ο Ζενέ μιλάει για τη γοητεία που του ασκεί η ζωγραφική του Ρέμπραντ.
H Παράξενη λέξη... δημοσιεύτηκε πρώτη φορά το 1967 στο ίδιο περιοδικό. Αποτελείται από είκοσι μία παραγράφους, αποσπασματικές και άνισου μήκους, που χωρίζονται μεταξύ τους με αστερίσκους. Μια δομή «Σκέψεων», που συντονίζεται με τις δοκιμιακές αναζητήσεις του 20ού αιώνα.
Ο Ζενέ προτείνει μια παράδοξη ιδέα: «Στις σημερινές πόλεις, ο μόνος τόπος όπου θα μπορούσε να κατασκευαστεί ένα θέατρο είναι το νεκροταφείο. Η επιλογή εξυπηρετεί εξίσου το νεκροταφείο όσο και το θέατρο». Εκκινώντας από την πόλη και τον τόπο του θεάτρου, ο Ζενέ «με την ενεργητική νωχέλεια ενός παιδιού που ξέρει τη σπουδαιότητα του θεάτρου» μιλάει για όλες τις πλευρές του θεατρικού γεγονότος: τον συγγραφέα και το δράμα, τη γλώσσα, τον ηθοποιό και τον «επικήδειο μίμο», και πάνω απ' όλα για τον θεατή και την εμπειρία του. Σκιαγραφώντας τελικά την ιδιαιτερότητα του Θεάτρου, ενός θεάτρου ουτοπικού, «μνημειακού» και μελλούμενου.
Στο επίμετρό του, που γράφτηκε ειδικά για την ελληνική έκδοση των Μαριονετών του Κλάιστ (Εκδόσεις Άγρα, 1982), ο διακεκριμένος θεατρολόγος Μπερνάρ Ντορτ, περιλαμβάνει το κείμενο αυτό του Ζενέ στα «σπάνια κείμενα που μιλάνε για το θέατρο ̶ μαζί με την «Ομιλία στους ηθοποιούς» στον Άμλετ, ορισμένες Divagations του Μαλλαρμέ, το Θέατρο και το Είδωλό του τού Αρτώ (εύκολα θα προσθέταμε και τον «Πρόλογο στο θέατρο» στον Φάουστ του Γκαίτε) ». Και στα «ακόμη σπανιότερα που μας βάζουν μονομιάς μπροστά σε αυτό που στο θέατρο είναι σκανδαλώδες, ανήκουστο, είτε μάλιστα αδύνατο».
