Δρόμοι και πλατείες, πιο σωστά. Αλλά πρώτα μια ανακοίνωση, που εξηγεί και το σημερινό άρθρο. Μεθαύριο την Κυριακή 27 Απριλίου, η αθηναϊκή δημοτική κίνηση “Ανοιχτή πόλη”, με υποψήφιο δήμαρχο τον Γαβριήλ Σακελλαρίδη διοργανώνει μια πρωτότυπη εκδήλωση, ένα είδος ξενάγηση-περιήγηση σε σημεία του κέντρου της Αθήνας. Η εκδήλωση θα ξεκινήσει στις 4.30 μ.μ. από το “Σχολείο του Πικιώνη” (ψηλά στην οδό Σίνα) και θα καταλήξει γύρω στις 7 μ.μ. στο σπίτι του Λαπαθιώτη (Κουντουριώτου και Οικονόμου, Εξάρχεια-Στρέφη). Εκεί θα μιλήσω κι εγώ, με θέμα “Οι λέξεις της πόλης”. Αν σας φέρει ο δρόμος σας κατά κει και αν δεν βρέξει (πολύ), θα χαρώ να έρθετε. Αριστερά βλέπετε την αφίσα της εκδήλωσης, μαζί και το σχεδιάγραμμα της διαδρομής, με τις ενδιάμεσες στάσεις.
Από την ομιλία που θα παρουσιάσω την Κυριακή, αποσπώ ένα μικρό κομμάτι και το παρουσιάζω εδώ, προσθέτοντας κάποια πράγματα. Περιμένω να εμπλουτιστεί και με δικά σας σχόλια, για άλλες μετονομασίες και μη μετονομασίες.
Λέω “μη μετονομασίες” επειδή μερικές φορές, ιδίως σε κεντρικούς δρόμους που χρησιμοποιούνται πολύ, η παλιά ονομασία, που έχει εδραιωθεί στη χρήση, δεν καταθέτει αμαχητί τα όπλα: αντιστέκεται, παραμένει σε χρήση, δεν ξεχνιέται. Οι κάτοικοι της πόλης, και ιδίως όσοι κατοικούν στον μετονομασμένο δρόμο, που έχουν γαλουχηθεί με το παλιό όνομα, τις πιο πολλές φορές αντιδρούν εχθρικά στην αλλαγή -παλιός γάιδαρος καινούργια περπατησιά δε μαθαίνει. Και κάποιες φορές, η νέα ονομασία δεν επικρατεί, και επανέρχεται η παλιά.
Μετονομασίες δρόμων βέβαια δεν γίνονται μόνο στην Αθήνα, ούτε μόνο δρόμοι και πλατείες μετονομάζονται. Μπορεί επίσης να μετονομαστεί μια ολόκληρη γειτονιά, επίσημα ή ανεπίσημα, ή ένας δήμος, μια πόλη ή ένα χωριό. Αλλά επειδή το θέμα αυτό είναι τεράστιο και αξίζει άλλο άρθρο, ας το αφήσουμε για άλλη φορά και προς το παρόν ας περιοριστούμε σε δρόμους και πλατείες που άλλαξαν ή δεν άλλαξαν όνομα.
Σε έναν τέτοιο δρόμο μένω, στο Φάληρο. Η σημερινή οδός Ήβης Αθανασιάδου, στη δεκαετία του 1950 λεγόταν Ευτέρπης -η Ευτέρπη είναι μια από τις εννιά Μούσες, και όλη η περιοχή έχει τέτοια αρχαιόπρεπα ονόματα στους δρόμους της: Καλυψούς, Νηρηίδων, Πλειάδων, Πρωτέως, Αφροδίτης, Ναϊάδων, Τερψιχόρης, Παρθενώνος, Άρεως, Θησέως. Η Ήβη Αθανασιάδου ήταν μαθήτρια, τελειόφοιτη του Γυμνασίου, που είχε βγει να γράψει συνθήματα καλωσορίσματος των συμμάχων τη μέρα που αποχωρούσαν οι Γερμανοί -ένας στρατιωτικός γιατρός σταμάτησε, σημάδεψε και τη σκότωσε. Δεν ξέρω πότε έγινε η μετονομασία, αλλά το καινούργιο όνομα έπιασε αμέσως, με τη διαφορά ότι το επώνυμο σχεδόν πάντα παραλείπεται στη συνήθη χρήση, κι έτσι η οδός Ήβης εντάχθηκε ομαλά στους άλλους αρχαιόπρεπους δρόμους με τους οποίους διασταυρώνεται και γειτονεύει.
Αλλά ας πάμε στην Αθήνα, όπου θα εστιαστούν τα υπόλοιπα παραδείγματα του άρθρου μας. Ένα από τα πιο γνωστά παραδείγματα μετονομασίας που δεν ευοδώθηκε, είναι της οδού Πατησίων, του δρόμου που οδηγούσε, κατά τον 19ο αιώνα, τους Αθηναίους στα κατάφυτα και εξοχικά Πατήσια, όπου θα έκαναν πικ-νικ ή θα έπιαναν τον Μάη. Υπήρχε μάλιστα και παροιμιώδης φράση «ψυχή μου στα Πατήσια» που δήλωνε το αποκορύφωμα της ανέμελης καλοπέρασης, και το δίστιχο «Ψυχή μου στα Πατήσια / που πάει ο δρόμος ίσια» -και βέβαια αυτός ο «δρόμος που πάει ίσια» δεν είναι άλλος από την οδό Πατησίων, την οποία εξακολουθούμε να αποκαλούμε σχεδόν όλοι έτσι παρά το γεγονός ότι από το 1946 το αρχικό της τμήμα (έως την πλατεία Αμερικής) έχει μετονομαστεί σε 28ηςΟκτωβρίου.
Δεν αντιστάθηκε μόνο η οδός Πατησίων στη μετονομασία. Την ακολούθησαν, και ίσως την ξεπέρασαν, οι τρεις βασικές αρτηρίες του κέντρου της Αθήνας, Σταδίου, Πανεπιστημίου και Ακαδημίας, οι οποίες την ίδια εποχή μετονομάστηκαν. Ίσως ξέρετε ότι η Πανεπιστημίου είχε μετονομαστεί σε Ελευθερίου Βενιζέλου, μια και το νέο όνομα, κι ας μην έπιασε ποτέ, υπάρχει σε μερικές πινακίδες δρόμων, αλλά πολύ λιγότεροι θα γνωρίζουν ή θα θυμούνται πώς είχαν μετονομαστεί οι άλλες δύο βασικές αρτηρίες· λοιπόν, η Σταδίου είχε μετονομαστεί σε Τσόρτσιλ και η Ακαδημίας σε Ρούζβελτ, τάχα για να τιμηθούν οι νικητές του πολέμου, και λέω δήθεν διότι βέβαια οι νικητές ήταν τρεις, αλλά δεν είδαμε π.χ. την Πειραιώς να μετονομάζεται σε Στάλιν!
Και υπάρχουν και ακόμα πιο άγνωστες μετονομασίες, που «πέρασαν και δεν ακούμπησαν». Στοιχηματίζω πως ελάχιστοι θα θυμούνται ή θα γνωρίζουν ότι αμέσως μετά τον πόλεμο η Βουκουρεστίου είχε πρόσκαιρα μετονομαστεί σε οδό Γιαν Σματς, από το όνομα του πρωθυπουργού της Ν. Αφρικής που υπήρξε υποτίθεται φιλέλληνας και σίγουρα στυλοβάτης του απαρτχάιντ· η παράλληλή της, η Λυκαβηττού, μετονομάστηκε σε Μακένζι Κινγκ, αλλά ούτε κι αυτή έπιασε, κι έτσι έμεινε μόνο η Θεσσαλονίκη να τιμά τον Καναδό πρωθυπουργό με έναν κεντρικό της δρόμο.
Όπως η Πατησίων/28ης Οκτωβρίου, κάποιες μετονομασίες είναι τμηματικές, δηλαδή αλλάζει όνομα ένα τμήμα ενός δρόμου ενώ το υπόλοιπο διατηρεί το παλιό όνομά του. Τέτοιο παράδειγμα είναι και η Βασιλίσσης Σοφίας, η οποία παλιότερα λεγόταν λεωφόρος Κηφισιάς, ενώ τώρα οδός Κηφισίας (παροξύτονη πλέον) είναι το τμήμα από την Αλεξάνδρας και μετά. Κάτι ανάλογο ίσως να συμβαίνει και με την οδό Ηλία Ηλιού στον Νέο Κόσμο, αν και η Βικιπαίδεια λέει ότι το όνομα δόθηκε σε οδό που μόλις είχε διανοιγεί και όχι σε τμήμα της Υμηττού όπως νόμιζα -όποιος ξέρει, ας μας πει.
Σε αθηναιογραφικά συγγράμματα βρίσκω ότι η Βασιλίσσης Σοφίας, πρώην Κηφισιάς, ακόμα παλιότερα λεγόταν, κατά σειρά: Μαραθώνος, Πεντελικού, Αμπελοκήπων, μετά Κηφισιάς και από το 1932 Βασιλίσσης Σοφίας. Άλλος κεντρικός δρόμος της Αθήνας που παλιότερα είχε άλλο όνομα είναι η Χαριλάου Τρικούπη, που (μετ)ονομάστηκε έτσι το 1906, ενώ παλιότερα λεγόταν “οδός Πινακωτών”, διότι Πινακωτά ονομαζόταν (κι ακόμα ακούγεται) η περιοχή κοντά στον λόφο του Στρέφη. Όπως έγραφε στα τεύχη του Ρωμηού ο Γ. Σουρής: «Του Ρωμηού μας το γραφείον όλο μέτρα και ρυθμός / στων Πινακωτών τον δρόμον, δεκαπέντε αριθμός». Αλλά και η οδός Εμμανουήλ Μπενάκη από μετονομασία του 1928 έχει το σημερινό της όνομα. Ως τότε ήταν η οδός Προαστίου. Προάστιο ονομαζόταν η Νεάπολη, που άρχισε να χτίζεται στα μέσα του 19ου αιώνα από Κυκλαδίτες οικοδόμους, για τους οποίους τα εντός σχεδίου οικόπεδα ήταν απρόσιτα. Κάποια από τα στενά και λοξά δρομάκια της περιοχής (Κιάφας, Σουλίου, Ζαλόγγου, Γραβιάς, Μαυροκορδάτου κτλ.) μας δίνουν να καταλάβουμε πώς ήταν αρχικά η Νεάπολη.
Περνώντας στις πλατείες, η πλατεία που έχει αλλάξει τα περισσότερα ονόματα στην Αθήνα είναι ίσως η Πλατεία Εθνικής Συμφιλίωσης. Ποια είναι αυτή; Είναι φυσικά η πλατεία Κλαυθμώνος, που αρχικά ονομαζόταν Πλατεία Νομισματοκοπείου, Πλατεία του Παλιού Παλατιού, Πλατεία της 25ης Μαρτίου. Το 1878 ο Καμπούρογλου σε χρονογράφημά του την ονόμασε πλατεία Κλαυθμώνος, επειδή εκεί μαζεύονταν οι δημόσιοι υπάλληλοι που απολύονταν κάθε φορά που άλλαζε η κυβέρνηση, διότι έως το 1911 η Ελλάδα δεν ήταν σοβιετική, δεν υπήρχε μονιμότητα των δημοσίων υπαλλήλων, γι’ αυτό και είχαμε μεγαλουργήσει τότε, με τον Χρυσούν Αιώνα.
Αυτό δεν σημαίνει ότι κάθε μετονομασία αποτυχαίνει: είδαμε πιο πάνω ότι η Χαριλάου Τρικούπη λεγόταν Πινακωτών και η Εμμανουήλ Μπενάκη Προαστίου, και μετονομάστηκαν χωρίς σήμερα να διατηρείται ζωντανή ανάμνηση του παλαιού τους ονόματος. Η ίδια η Πανεπιστημίου που με επιτυχία αντιστάθηκε στη μετονομασία της, παλιότερα ονομαζόταν «οδός Βουλεβάρτου», ενώ η Βουκουρεστίου, που αρνήθηκε να μετονομαστεί σε Γιαν Σματς, λεγόταν «οδός Αγχέσμου» και μετονομάστηκε σε Βουκουρεστίου προς το τέλος του 19ου αιώνα για να τιμηθεί η ελληνορουμανική φιλία και η ελληνική παροικία του Βουκουρεστίου (να θυμίσω ότι μια από τις μεγαλύτερες αθηναϊκές εφημερίδες, η Πατρίς, που πρόσκειταν στον Βενιζέλο, εκδιδόταν επί αρκετά χρόνια στο Βουκουρέστι πριν μεταφέρει την έδρα της στην Αθήνα).
Δηλαδή, είναι πιο συνηθισμένο οι μετονομασίες τελικά να καθιερώνονται, παρά τα χτυπητά αντιπαραδείγματα που ανέφερα. Ας πούμε, ποιος θυμάται την Πλατεία Αγάμων; Πρόκειται για τη σημερινή πλατεία Αμερικής, όπως μετονομάστηκε το 1927· το παλιό όνομα έχει σχεδόν ξεχαστεί αν και θα το θυμίζει πάντα ο τίτλος της ταινίας «Ο τρελός της πλατείας Αγάμων» με τον Γκιωνάκη (1970). Λέγεται ότι ονομάστηκε έτσι από μια εύθυμη παρέα εργένηδων οι οποίοι, αντιδρώντας σε πρόταση συλλόγου Κυριών να καθιερωθεί φόρος στους αγάμους, ίδρυσαν σχετικό σύλλογο.
Από την άλλη, χωρίς να γκουγκλίσετε, ποια είναι η Πλατεία Ανεξαρτησίας; Αν δεν κάνω λάθος, πρόκειται για το επίσημο όνομα που έχει η πλατεία Βάθης (και όχι Πλατεία Βάθη, διότι Βάθης μάλλον δεν υπήρξε ενώ η περιοχή σίγουρα λεγόταν Βάθεια ή Βάθη, αφού το έδαφος βαθουλώνει εκεί στην οδό Μάρνη). Και δίπλα στην πλατεία Βάθης έχουμε την πλατεία Κυριακού ή Βικτωρίας. Σήμερα όλοι Βικτωρίας τη λέμε, αλλά παλιότερα λεγόταν Κυριακού, από το όνομα του δημάρχου Παναγή Κυριακού. Ωστόσο, δεν έχω ξεκαθαρίσει αν το Κυριακού ήταν το αρχικό όνομα ή αν ήταν αρχικό όνομα το Βικτωρίας, που αντικαταστάθηκε για ένα διάστημα από το Κυριακού για να επανέλθει αργότερα. Όποιος ξέρει, ας μας πει.
