Αιτήματα και χειρονομίες των αρχών του 20ού αιώνα επαναλαμβάνονταν σε όλη τη διάρκειά του. Το café Voltaire των ντανταϊστών μετακόμιζε, συχνά, γι’ αλλού, με την πρώτη ευκαιρία. Αφορμή για το παρόν κείμενο υπήρξε η Μπιενάλε του Βερολίνου που πραγματοποιείται αυτό το διάστημα. Ο Πολωνός επιμελητής της, Artur Żmijewski, σημείωνε: «Το πεδίο του ενδιαφέροντός μας διευρύνεται στην πολιτική αποτελεσματικότητα της τέχνης, στη στρατευμένη intelligentsia και στη δημιουργική τάξη, ιδιαίτερα των καλλιτεχνών. Διευρύνεται στις αντιδράσεις της τέχνης σε σημαντικούς κοινωνικούς τομείς, στον βαθμό που η τέχνη εργάζεται για να κατασκευάσει ιστορικές αφηγήσεις». Το θέμα της έκθεσης δεν είναι η παρουσίαση σε αυτήν πολιτικών έργων, αλλά η πραγματοποίηση ενός αισθητικού ακτιβισμού. Δεν πρόκειται, απλώς, για τον συνειδητοποιημένο καλλιτέχνη που είχε κατά νουν η νεωτερικότητα, αλλά για τον καλλιτέχνη-πολιτικό. Αντίστοιχες διακηρύξεις βρίσκουμε πλέον σε ποικίλες καλλιτεχνικές περιστάσεις. Μπορούμε να αντιληφθούμε, σχετικά εύκολα, τι επαναλάμβανε η avant-garde της δεκαετίας του ’60. Τι συμβαίνει, όμως, το 2012;
Στην 7η Μπιενάλε του Βερολίνου, το μεγαλύτερο μέρος των συμμετεχόντων δεν είναι τα άτομα-καλλιτέχνες, αλλά συλλογικότητες, των οποίων ο στόχος δεν είναι αποκλειστικά αισθητικός. Κυρίως, πρόκειται για πολιτικές συλλογικότητες στις οποίες συμμετέχουν και καλλιτέχνες. Ενδεικτικά αναφέρουμε: τους Indignados, Occupy Biennale, Occupy Berlin, 15M Movement (Barcelona, Madrid), Occupy Frankfurt, Artists in Occupy Amsterdam, Occupy Museums, Occupy Wall Street, Institut für Raumexperimente, Foundation Flight, Expulsion, Reconciliation, Institute for Human Activities, Open Call/ArtWiki κ.ά. Μέσα σε τέτοιες συλλογικότητες διανέμονται, κάθε φορά, ρόλοι που κρίνονται πιο αποδοτικοί για την επίτευξη συγκεκριμένων στόχων. Κάποια στιγμή ο πολιτικός ακτιβισμός, κάποια άλλη μία καλλιτεχνική δράση ή μια περφόρμανς. Μέσα σε αυτές έχει ενδιαφέρον η εναλλαγή, κάθε φορά, του πολιτικού με το αισθητικό. Άρα, το μείζον θέμα σε τέτοια παραδείγματα είναι ο καινούργιος τρόπος με τον οποίο επανέρχεται η αντίληψη για τον στρατευμένο ή διδακτικό χαρακτήρα του έργου τέχνης. Ποιους τρόπους ανακαλύπτει το εκάστοτε παρόν για να υλοποιήσει ένα αίτημα, αρχικά αισθητικό; Με ποιο συγκεκριμένο τρόπο εισάγεται ο διδακτικός χαρακτήρας μέσα στο έργο; Σε ποια διλήμματα, εκ των πραγμάτων, βρίσκεται μια υπο-διαμόρφωση, νέα πρωτοπορία;
Πρέπει, αρχικά, να επισημανθεί ότι ο σύγχρονος καλλιτέχνης δεν είναι πια ο οργανικός διανοούμενος που πίστευε άλλοτε η Αριστερά και στον οποίο θα αντιστοιχούσε ένα συμπαγές θεωρητικό σύστημα με βάση το οποίο θα εξηγούνταν τελικά το ίδιο το έργο. Γι’ αυτό, άλλωστε, μόνο κατ’ εξαίρεση η καταγγελία, στην οποία προβαίνει σήμερα ένα έργο, υπερβαίνει ένα πάσχον υποκείμενο και θα εκφράσει το zeitgeist της εποχής. Πολλά σύγχρονα έργα τέχνης που ονομάζονται «πολιτικά» δεν συνιστούν παρά έκφραση ενός νεο-ρομαντισμού. Γνωρίζουμε, πολύ καλά, ότι η διακηρυγμένη συνάφεια της αισθητικής πρωτοπορίας με την πολιτική καταστράφηκε βίαια από τον ζντανοφισμό και για να την ξαναβρούμε πρέπει να περάσουμε μέσα από την έρημο του υποκειμενισμού.
Επίσης, παλαιότερα, ο καλλιτέχνης εργαζόταν πάνω στον στόχο της αφύπνισης και της ενεργοποίησης του κοινού. Βέβαια, αυτός ο στόχος δεν έχει αλλάξει. Αυτό που αλλάζει σήμερα είναι η προτεραιότητα στην έκφραση που πολλές φορές κρύβει το ίδιο το περιεχόμενο. Φοβάμαι ότι, μέσα στην ανυπομονησία του, ο αισθητικός ακτιβισμός γρήγορα προσπερνά, χωρίς να τα υπερβεί και να τα απαντήσει, ερωτήματα πάνω στην αισθητική δημιουργία ως αποτέλεσμα της μορφής και όχι απλώς ως αποτέλεσμα μιας αυθόρμητης κίνησης. Βεβαιώνει πολύ γρήγορα ότι ο κάθε άνθρωπος είναι ένας καλλιτέχνης και άρα τα κριτήριά του είναι άχρηστα. Όμως δεν αρκεί να ρίξεις την τέχνη στον δρόμο, πρέπει να την κάνεις και να περπατήσει. Αυτά είναι τα ζητήματα που τίθενται, όχι μόνο στην Μπιενάλε του Βερολίνου. Αποτελούν τα κύρια ζητήματα για τη θεωρία της τέχνης.
The Berlin Biennale
Μέχρι την 1η Ιουλίου
του Παναγιώτη Σ. Παπαδόπουλου
