Ενας διεθνής ακαδημαϊκός διάλογος γίνεται την τελευταία δεκαετία για το Πανεπιστήμιο του 21ου αιώνα. Μετά τη νίκη του καπιταλισμού και το «τέλος της Ιστορίας» άρχισε να μπαίνει δειλά και στην Ευρώπη το Πανεπιστήμιο ως επιχείρηση όπως ίσχυε στα αμερικανικά ιδρύματα δεύτερης κατηγορίας. Εταιρείες διοίκησης επιχειρήσεων, όπως η Grant Thornton, δημιούργησαν και πουλούσαν έναν τυφλοσούρτη πανεπιστημιακής οργάνωσης.

Προέβλεπε την κατάργηση των ακαδημαϊκών τμημάτων, τη δημιουργία μεγάλων σχολών και πανίσχυρων κοσμητόρων που διαχειρίζονται τεράστια κονδύλια και αποφασίζουν τις ακαδημαϊκές και ερευνητικές προτεραιότητες, με την άμυνα και την ασφάλεια στο κέντρο. Τα συμβούλια των ιδρυμάτων άρχισαν να γίνονται συμβούλια επιχειρήσεων με βασικό σκοπό τη μεγιστοποίηση των κερδών.

Στη Μεγάλη Βρετανία τα δίδακτρα πήγαν στις 9.000 λίρες τον χρόνο. Τιμωρητικοί και επάλληλοι μηχανισμοί αξιολόγησης αποσκοπούν στη μείωση των κρατικών δαπανών. Δημιουργείται έτσι μια τεχνητή «αγορά» που κάνει την Παιδεία εμπόρευμα και θα οδηγήσει στο κλείσιμο δημόσιων και στην άνθηση ιδιωτικών Πανεπιστημίων.

Αυτή ήταν και η κατεύθυνση του Νόμου Διαμαντοπούλου. Τα συμβούλια που εισήγαγε ήταν ξεπατικωμένα από δευτεροκλασάτα ιδιωτικά Πανεπιστήμια. Χρησιμοποιήθηκαν εκτεταμένα για να αποκλείσουν υποψηφίους, που δεν συμφωνούσαν με τις κυβερνητικές πολιτικές, από τις εκλογές οργάνων. Ημουν εκλεγμένο μέλος του συμβουλίου του Κολεγίου Birkbeck, στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου.

Το συμβούλιο δεν αποφασίζει θέματα ακαδημαϊκής πολιτικής ούτε ποιος θα είναι υποψήφιος για πρύτανης ή κοσμήτορας. Επιτηρεί την οικονομική κατάσταση του Πανεπιστημίου, που είναι πλήρως αυτοδιοίκητο, εγγυάται την ακαδημαϊκή ελευθερία και αποτελεί σημείο επαφής με την κοινωνία. Ενα τέτοιο σύστημα ήπιων και επικουρικών συμβουλίων θα μπορούσε να εισαχθεί και στην Ελλάδα αν το θεσμικό πλαίσιο ήταν ριζικά διαφορετικό.

Αλλά ο διεθνής διάλογος έχει ήδη προχωρήσει από το Πανεπιστήμιο-επιχείρηση, κάτι που δεν κατάλαβαν οι εκσυγχρονιστές μια και δεν φαίνεται να ενημερώνονται για το τι συμβαίνει στην Εσπερία, την οποία συνεχώς επικαλούνται. Οταν διαπιστώθηκε η προσπάθεια χειραγώγησης έρευνας και διδασκαλίας ξεκίνησε μια αντεπίθεση για την επιστροφή στις αρχές του ουμανιστικού Πανεπιστημίου.

Στη Βρετανία, το Εργατικό Κόμμα υποστηρίζει την κατάργηση των διδάκτρων και στις πρόσφατες εκλογές κέρδισε το σύνολο των φοιτητών και καθηγητών. Το τεράστιο πρόβλημα χρέους που αντιμετωπίζουν οι απόφοιτοι από τα δάνεια που παίρνουν για να σπουδάσουν θεωρείται πια σαν ωρολογιακή βόμβα στα θεμέλια της κοινωνίας και σύντομα το σύστημα θα αναμορφωθεί ριζικά. Πολλά Πανεπιστήμια εγκαταλείπουν το επιχειρηματικό μοντέλο και γυρίζουν στην ακεραιότητα της ακαδημαϊκής ζωής.

Δικαίωμα ή προνόμιο;

Ετσι ο διάλογος έχει πάρει τη μορφή της αντιπαράθεσης δύο ριζικά διαφορετικών μοντέλων. Για τη μια πλευρά η Παιδεία είναι δικαίωμα και αυταξία, για την άλλη προνόμιο και εμπόρευμα. Για το Πανεπιστήμιο του Χούμπολτ, η Παιδεία καλλιεργεί τη δημοκρατική συνείδηση. Για τους άλλους τα Πανεπιστήμια είναι τεχνοκρατικά ιδρύματα σε στενή σχέση με την αγορά. Αυτή η ιδεολογική σύγκρουση βρίσκεται πίσω από την πρόσφατη συζήτηση στη Βουλή για τον νόμο της Ανώτατης Παιδείας.

Η Παιδεία ως δικαίωμα δεν διαχωρίζει πλούσιους και φτωχούς. Αντίθετα, η εκπαίδευση έχει αποτελέσει ιστορικά τρόπο μείωσης των ανισοτήτων, αναδιανομής με τη δωρεάν παροχή της, κύριο μηχανισμό κοινωνικής δικαιοσύνης. Πώς λειτουργεί η Παιδεία ως προνόμιο και εμπόρευμα; Οπως έχει πει επανειλημμένα ο κ. Μητσοτάκης, με τον ανταγωνισμό: δίδακτρα στα δημόσια, δημιουργία ιδιωτικών Πανεπιστημίων, τιμωρητική αξιολόγηση του Πανεπιστημίου και σύνδεση της Παιδείας με τη χρηματοδότηση, κουπόνια για να επιδοτεί το Δημόσιο τους ιδιώτες.

Η Παιδεία αποτελεί εμπόρευμα σαν την οδοντόπαστα, οι φοιτητές είναι πελάτες, οι πανεπιστημιακοί πωλητές σε σουπερμάρκετ που πουλάνε πληροφορίες και πτυχία. Η αξία της Παιδείας καθορίζεται από την προσφορά και τη ζήτηση πτυχίων και το ύψος των διδάκτρων.

Σύμφωνα με το Οικονομικό Φόρουμ του Νταβός, οι πλούσιοι Ελληνες ξοδεύουν πέντε φορές περισσότερα για την παιδεία των παιδιών τους απ’ ό,τι οι φτωχοί. Οσοι έχουν την οικονομική δυνατότητα στέλνουν τα παιδιά τους στα καλά Πανεπιστήμια του εξωτερικού. Ετσι η Παιδεία ως εμπόρευμα και προνόμιο αναπαράγει και μεγαλώνει τις ανισότητες. Αλλά γι’ αυτό απαιτείται η υπονόμευση του δημόσιου και δωρεάν Πανεπιστήμιου.

Αυταξία ή εμπόρευμα;

Στο ουμανιστικό μοντέλο δεν έχει θέση ο ανταγωνισμός, αλλά η σκέψη που στηρίζεται στη σκέψη των άλλων, η συλλογική διαβούλευση, η έρευνα και η μελέτη. Σημαίνει λόγον διδόναι, να έχεις επιχειρήματα, να ακούς τον άλλο και μέσα από τον διάλογο να ανελίσσεται η αλήθεια πάντα προσωρινή, ευάλωτη, μεταβλητή. Η δεύτερη αρχή υποστηρίζει ότι η πανεπιστημιακή Παιδεία έχει εγγενή όχι εργαλειακή αξία.

Η επιτυχία της δεν εξαρτάται από οικονομικά ή άλλα εξωγενή αποτελέσματα. Δεν διδάσκουμε τους νέους για να «συνεισφέρουν» στην οικονομία αλλά για να μάθουν να σκέπτονται, να κρίνουν και να εμβαθύνουν την κατανόηση εαυτού και κόσμου. Μαθαίνουν βέβαια οι νέοι γνώσεις και δεξιότητες που θα χρησιμοποιηθούν επαγγελματικά. Μια γενική σύγκλιση της Παιδείας με τις ανάγκες αναπαραγωγής της κοινωνίας είναι επιθυμητή.

Αλλά όπως η εργασία δεν αποτελεί το σύνολο της ζωής έτσι και οι επαγγελματικές γνώσεις δεν εξαντλούν το έργο της μάθησης. Οταν το Πανεπιστήμιο γίνεται επαγγελματική σχολή –όπως βλέπουμε σε μερικές «μεγάλες» σχολές– τότε σταματάει να καλλιεργεί την επιστήμη και γίνεται τεχνογνωσία.

Οι αρχές αυτές είναι ακόμη πιο σημαντικές για τα μεταπτυχιακά προγράμματα που κυριάρχησαν στην πρόσφατη συζήτηση στη Βουλή. Τα μεταπτυχιακά έχουν αποκτήσει μεγάλη σημασία. Ενα μεγάλο ποσοστό των νέων, κοντά στο 50% στην Ευρώπη και την Αμερική, αποκτούν πρώτο πτυχίο. Επομένως τα μεταπτυχιακά προγράμματα διαχωρίζονται, δίνοντας την εξειδίκευση και την κριτική σκέψη απαραίτητες για την οικονομία της γνώσης.

Παράλληλα τα masters και τα διδακτορικά αναπαράγουν την κάθε επιστήμη και ειδικότητα, η σχέση καθηγητή και φοιτητή αποτελεί μαθητεία για τη ακαδημαϊκό «σινάφι». Φτιάχνουμε στα μεταπτυχιακά τους συναδέλφους που θα μας αντικαταστήσουν. Οταν άκουσα λοιπόν ότι κάποιοι συνάδελφοι παίρνουν πάνω από 100% του μισθού τους ή 150 ευρώ την ώρα για να διδάσκουν σε μεταπτυχιακά προγράμματα δεν πίστευα στ’ αυτιά μου.

Οι πανεπιστημιακοί μισθοί έχουν καταβαραθρωθεί όπως όλων των εργαζομένων. Ο αγώνας για μεγαλύτερη χρηματοδότηση της Παιδείας είναι κοινός και καταλυτικός. Αλλά η συμπλήρωση του εισοδήματος μέσω τεράστιων διδάκτρων για τα μεταπτυxιακά –μερικά φτάνουν τα 15.000 ευρώ– αποτελεί παράβαση της ακαδημαϊκού και ηθικού καθήκοντος του πανεπιστημιακού.

Τέλος η δημοκρατία. Το Πανεπιστήμιο δεν αποτελεί «προετοιμασία» για τη ζωή, είναι ένα από τα πιο σημαντικά μέρη της ζωής. Κάθε πλευρά του αναπνέει δημοκρατία. Εκεί μαθαίνουμε τη δύναμη του λόγου και του επιχειρήματος, τον σεβασμό του άλλου και της άποψής του.

Εκεί μαθαίνουμε ότι η σκέψη και η γνώση είναι συλλογική προσπάθεια και κατάκτηση. Μετά έρχεται η συμμετοχή των φοιτητών στη διοίκηση του Πανεπιστημίου που κυριάρχησε στην πρόσφατη συζήτηση. Ελεγε η αντιπολίτευση ότι οι φοιτητές μπορούν να συμμετέχουν σε συζητήσεις που τους αφορούν αλλά όχι σε αποφάσεις για ακαδημαϊκά θέματα, γιατί δεν τα ξέρουν ή τους ξεπερνούν.

Η Νέα Δημοκρατία ψήφισε εναντίον του δικαιώματος ψήφου των δεκαεπτάρηδων. Αλλά και οι εικοσάρηδες φαίνεται δεν μπορούν να σκέπτονται, χρειάζονται τους πατερούληδες, δεν έχουν ξεπεράσει το οιδιπόδειο. Η μια αντίληψη βλέπει τους νέους σαν ενεργούς πολίτες, η άλλη σαν πελάτες και αδιάφορους.

Η κ. Διαμαντοπούλου αποκάλεσε τον Νόμο Γαβρόγλου «πολιτικό έγκλημα». Στη χώρα του Μπελογιάννη, του Λαμπράκη, της χούντας; Τι να πει κανείς. Φαίνεται ότι οι εραστές του ιδιωτικού και της ιδιωτικοποίησης είναι ιδιώτες με την κλασική έννοια της λέξης.

*Βουλευτής ΣΥΡΙΖΑ, καθηγητής Πολιτικής και Νομικής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου

♦ Το βιβλίο του Κώστα Δουζίνα Syriza in Power: Reflections of an Accidental Politician κυκλοφόρησε τον Ιούλιο από τις εκδόσεις Polity