Στις 25 Μαρτίου, ο πρόεδρος της Γαλλίας Εμ. Μακρόν απηύθυνε ένα τρίτο στομφώδες τηλεοπτικό διάγγελμα προς τον γαλλικό λαό αναφορικά με την καταστροφική υγειονομική κρίση που προκάλεσε ο Covid-19. Στα περασμένα διαγγέλματά του ήταν ο πρώτος Ευρωπαίος ηγέτης που χρησιμοποίησε με έμφαση τους όρους «πόλεμος», «εμπόλεμη κατάσταση» και «εισβολή», όχι βέβαια απέναντι ξένου κράτους ή τρομοκρατικού κτυπήματος, αλλά ενός «αόρατου εχθρού», μιας «αόρατης θανατηφόρας απειλής». Την επομένη, πολλοί Ευρωπαίοι ηγέτες έσπευσαν να υιοθετήσουν το γλωσσικό σχήμα, αρχής γενομένης από τον Ελληνα πρωθυπουργό.
Ωστόσο, σ’ αυτό το τρίτο του διάγγελμα, ο Γάλλος πρόεδρος ανακοίνωσε επιπλέον, με δραματικούς τόνους, την άμεση επιστράτευση όλου του στρατιωτικού και πολεμικού μηχανισμού (πεζικό, ναυτικό, αεροπορία, μεταγωγικά, τρία αεροπλανοφόρα!) σε όλη την επικράτεια για να συνδράμει το δημόσιο σύστημα υγείας που ο ίδιος και οι προκάτοχοί του αποδεκάτισαν κυριολεκτικά με τις νεοφιλελεύθερες πολιτικές εδώ και δεκαετίες, έτσι ώστε να καταστεί ανίκανο να αντιμετωπίσει την παρούσα υγειονομική κρίση.
Ας θυμίσουμε ότι λίγο πριν από την εμφάνιση του ιού, οι Γάλλοι γιατροί, νοσοκόμοι και νοσηλευτές απεργούσαν επί εβδομάδες, μαζικά, πετώντας τις άσπρες μπλούζες τους μπροστά στα νοσοκομεία και κέντρα υγείας σε ένδειξη διαμαρτυρίας για τη θλιβερή κατάσταση του δημόσιου συστήματος υγείας. Και η κυβέρνηση Μακρόν έκανε πως δεν άκουγε…
Εμπόλεμη κατάσταση, λοιπόν, και επιστράτευση του στρατιωτικού και πολεμικού μηχανισμού απέναντι στον «αόρατο εχθρό». Οπως είθισται, οι ιθύνοντες δυνάμεων και υπερδυνάμεων προσδίδουν διάφορες κωδικοποιημένες ονομασίες στις στρατιωτικές επιχειρήσεις τους εντός και εκτός επικράτειας, όπως, παραδείγματος χάριν, για τη Γαλλία, «Serval» στο Μάλι, «Sangaris» στην Κεντρική Αφρική, «Barkhane» στην Μπουρκίνα Φάσο και «Chammal» στη Συρία και στο Ιράκ. Για τη στρατιωτική επιχείρηση εναντία στον Covid-19, ο Γάλλος πρόεδρος αποφάσισε να της προσδώσει τον ονομαστικό κώδικα «Résilience», στην ελληνική… «Ανθεκτικότητα»!
Η έννοια της «ανθεκτικότητας» έχει γίνει πολύ της μόδας τελευταία, εισήχθη σχετικά πρόσφατα και στην Ελλάδα σε άμεση σύνδεση με την έννοια της «κανονικότητας» σαν κλειδί αντιμετώπισης των επιπτώσεων της οικονομικής κρίσης του 2008. Σε ένα άρθρο μου εδώ, στην «Εφημερίδα των Συντακτών», έγραφα: «Η έννοια της κανονικότητας δεν είναι εύρημα της Ν.Δ., εισήχθη στην πολιτική από κεντροαριστερούς διανοούμενους […]. Οπως υποστήριζαν, μετά την περίοδο της “ανθεκτικότητας” που επέτρεψε στην κοινωνία να σηκώσει τα δεινά της επιβεβλημένης λιτότητας, περνούσαμε επιτέλους, προς το τέλος του τρίτου Μνημονίου και της διακυβέρνησης του ΣΥΡΙΖΑ, στην περίοδο της “κανονικότητας” και στην ομαλή εκ περιτροπής διακυβέρνηση της χώρας» («Εφ.Συν.» 17.1.2020).
Σήμερα, η έννοια της «ανθεκτικότητας» επανέρχεται στο προσκήνιο ως ο ενδεδειγμένος κοινωνικός μηχανισμός αντιμετώπισης της υγειονομικής κρίσης του Covid-19 (βλέπε συνέντευξη του Αντώνη Λιάκου στην εφημερίδα «Αυγή» στις 22.3.2020).
Τι εστί τελικά «ανθεκτικότητα»; Αυτή καθ’ εαυτήν η έννοια προέρχεται από το εννοιολογικό πεδίο των φυσικών επιστημών· πιο συγκεκριμένα, της «Φυσικής των στερεών σωμάτων» (Solid State Physics, physique des solides). Κατά τη βίαιη σύγκρουση δύο «στερεών», όπως π.χ. το σφυρί με το αμόνι, παρατηρείται το φαινόμενο μιας παράδοξης «ελαστικότητας», το σφυρί «εκτινάζεται» προς τα πάνω. Ξέρουμε ότι η μεταφορά μιας έννοιας από ένα εννοιολογικό επιστημονικό πεδίο σε ένα άλλο είναι πάντα προβληματική και απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή, ειδικά όταν η μεταφορά αυτή γίνεται από τον χώρο των θεωρητικο-πειραματικών επιστημών στον χώρο των κοινωνικών επιστημών. Συχνά, τέτοιες αυστηρές προφυλάξεις δεν τηρούνται και καταλήγουμε σε ρητορικές τερατολογίες. Το θέμα έχει απασχολήσει τους επιστημολογικούς κύκλους. Δεν θα επεκταθώ.
Ωστόσο, η ατομική και κοινωνική ψυχολογία δανείστηκαν την έννοια αυτήν από τη Φυσική επιστήμη και την εισήγαγαν στο δικό τους εννοιολογικό πεδίο. Σύμφωνα με τη θεώρηση αυτή, η «ανθεκτικότητα» είναι η ικανότητα, η δεξιότητα ενός υποκειμένου να υπερβαίνει τις τραυματικές εμπειρίες που βιώνει όπως επίσης και τις επιπτώσεις του μετα-τραυματικού συνδρόμου που τις συνοδεύει (stress posttraumatique), έτσι ώστε να μην παραμείνει εγκλωβισμένος στο τραυματικό βίωμα και να μπορέσει κατά συνέπεια να ανακτήσει την «κανονικότητα» της «κοινής ζωής» (vie normale). Δεν θα ασχοληθώ με την ορθότητα ή μη αυτής της θεώρησης στο πεδίο της ατομικής και κοινωνικής ψυχολογίας.
Διαπιστώνω, ωστόσο, ότι η νεοφιλελεύθερη ιδεολογία δεν άργησε να καταλάβει το όφελος που θα μπορούσε να αποκομίσει από την εφαρμογή μιας τέτοιας έννοιας σε πολλά επίπεδα. Τα ρητορικά νεοφιλελεύθερα σχήματα που κινητοποιούν την έννοια της «ανθεκτικότητας» είναι πολυπληθή. Για να το πούμε απλά: υπάρχουν άτομα, συλλογικότητες, επιχειρήσεις που διαθέτουν ή που μπορούν να αναπτύξουν τις δέουσες ικανότητες «ανθεκτικότητας» έτσι ώστε να «υπερβούν» τις τραυματικές εμπειρίες που βιώνουν και να ανακτήσουν κατά συνέπεια την «κανονικότητα».
Δυστυχώς, όμως, -προσθέτουν τα ρητορικά σχήματα- για τον έναν ή τον άλλο λόγο, άλλα άτομα, συλλογικότητες και επιχειρήσεις δεν διαθέτουν ή δεν μπορούν να αναπτύξουν τέτοιες ικανότητες (ανθεκτικότητας), ίσως βέβαια -τονίζουν- να μη φταίνε γι’ αυτό, ίσως να μην ήταν εκεί τη στιγμή και στον χώρο που θα το επέτρεπε, ίσως να μην άδραξαν την ευκαιρία που τους παρουσιάστηκε, ίσως, ίσως… αλλά τι να κάνουμε, «έτσι είναι»! Οπως ξέρουμε, για το κοινωνικό μοντέλο του νεοφιλελευθερισμού, το άτομο, ακόμα και η οικογένεια πρέπει να θεωρούνται και να λειτουργούν ως «επιχειρήσεις». Το μοντέλο προς μίμηση είναι οι Start-Up, ο πρόεδρος Μακρόν ονειρεύεται μια κοινωνία, ένα έθνος, Start-Up. Ο νοών νοείτω!
Αυτοί που πιστεύουν ότι ο νεοφιλελευθερισμός είναι ικανός, μετά την παρούσα δοκιμασία, να προβεί σε αυτο-διορθώσεις, θα διαψευστούν όπως και εκείνοι που ελπίζουν, βάσει διορθωτικών παρεμβάσεων, στην αναγέννηση του σοσιαλδημοκρατικού εγχειρήματος. Οπως και με την κρίση του 2008, στον βωμό της «ανοικοδόμησης» θα απαιτηθούν εκ νέου από την κοινωνία θυσίες και κυρίως «ανθεκτικότητα». Και σε αυτό θα συνδράμουν αποφασιστικά οι μηχανισμοί «αυτοπειθάρχησης» και το «κράτος εξαίρεσης» στο οποίο θεσμοποιούνται, νομιμοποιούνται και εσωτερικεύονται σήμερα σε μεγάλη κλίμακα.
Αυτοί που χειροκροτούν την επιβεβλημένη «κατ’ οίκον εργασία» και την επίσης επιβεβλημένη «κατ’ οίκον μάθηση και διδασκαλία» και πρεσβεύουν τη γενίκευσή τους, να το ξανασκεφτούν…
*Καθηγητής Πολιτικής Κοινωνιολογίας, Βρυξέλλες
