Μετά το επτάμηνο των αλλεπάλληλων αποτυχιών της Ν.Δ., ήρθε ξανά η σειρά ενός κύματος πανικού που θα συσπειρώσει τον κόσμο πίσω από την κυβέρνηση, θα απομονώσει την αντιπολίτευση και θα σηκώσει έναν κουρνιαχτό που θα κρύψει όχι μόνο αποτυχίες, αλλά και το ασφαλιστικό και όλα όσα επιχειρεί σε βάρος της κοινωνίας. Η δημιουργία ηθικών πανικών ανήκει στους σταθερούς άξονες της Δεξιάς, είτε στην κυβέρνηση, είτε στην αντιπολίτευση. Οι τελευταίες μεγάλες επιχειρήσεις, πριν από τις εκλογές, ήταν το Μακεδονικό και η εκμετάλλευση της τραγωδίας στο Μάτι.
Φτάσαμε έτσι σήμερα να υιοθετείται ως εθνική γραμμή η θεωρία συνωμοσίας που μόνο σε λαθραία έντυπα της Ακραίας Δεξιάς διάβαζε κανείς, ότι τους πρόσφυγες τους στέλνει ο υπερεχθρός μας Ερντογάν, προκειμένου να υπονομεύσει το έθνος. Στήθηκε γύρω από αυτό το ζήτημα ένα τεράστιο θέαμα. Ορθώς η αντιπολίτευση δεν έπεσε στην παγίδα που της είχε στηθεί, διεκδικώντας θεσμικό λόγο. Ωστόσο, μερικές ιστορικές επισημάνσεις, που δεν περιορίζονται από τις τρέχουσες πολιτικές ανάγκες, προκειμένου να δούμε προοπτικά τα πράγματα χρειάζονται.
Τα προσφυγικά ρεύματα, οι μεταναστεύσεις ή αναγκαστικές μετακινήσεις των πληθυσμών, όπως και να ονομάσουμε αυτές τις πληθυσμιακές μετακινήσεις, χαρακτηρίζουν τον 20ό αιώνα. Δέκα εκατομμύρια πρόσφυγες έπειτα από τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο και 17 εκατομμύρια μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Στη μεταπολεμική εποχή μεγάλα προσφυγικά ρεύματα από τις πρώην αποικίες προς τις πρώην μητροπόλεις και εργατική μετανάστευση από τον ευρωπαϊκό Νότο προς τον ευρωπαϊκό Βορρά.
Μετά το 1989 μετακίνηση μεγάλων πληθυσμιακών κατηγοριών από την Ανατολική Ευρώπη. Μετά τον πόλεμο του Ιράκ και τη μεγάλη κρίση που έπληξε τον αραβομουσουλμανικό κόσμο εξίσου μεγάλες μετακινήσεις προσφύγων και αναγκαστικών μεταναστών. Κάθε μεγάλη κρίση, πολεμική, οικονομική ή κλιματική δημιουργεί κύματα φυγής ανθρώπων. Σήμερα όλα αυτά τα ρεύματα φτάνουν τα 70 εκατομμύρια σε όλο τον κόσμο. Η Συρία μόνο προκάλεσε 6 εκατομμύρια πρόσφυγες, από τους οποίους κοντά στα 4 εκατομμύρια βρίσκονται στην Τουρκία (μόλις 60.000 στη χώρα μας).
Αντίστοιχο μερίδιο στις προσφυγικές/μεταναστευτικές κινήσεις είχε η Ελλάδα. Μοιάζει με χώρα- σφουγγάρι. Εισρέουν και ταυτόχρονα εκρέουν εναλλασσόμενοι πληθυσμοί, από τους μετανάστες στην Αμερική τον 20ό αιώνα στους πρόσφυγες της Μικρασιατικής Καταστροφής, στους πρόσφυγες και μετανάστες της μεταπολεμικής εποχής, στην καινούργια μετανάστευση της τελευταίας δεκαετίας του 20ού αιώνα, και στη δεύτερη δεκαετία του 21ου τους μετανάστες της Μέσης Ανατολής και Βόρειας Αφρικής.
Εκείνο που θέλω να υποστηρίξω εδώ είναι ότι όλες αυτές οι μετακινήσεις πληθυσμών έχουν αποφασιστικό ρόλο στη διαμόρφωση του κράτους και των θεσμών. Ακόμη περισσότερο, δεν μπορούμε να αντιληφθούμε τη διαμόρφωση του κράτους ερήμην των πληθυσμιακών μετακινήσεων. Η ελληνική περίπτωση είναι χαρακτηριστική και επιβεβαιώνει αυτή τη διαπίστωση. Η προσφυγική κρίση του 1922 άλλαξε τον χαρακτήρα του κράτους, τον έκανε παρεμβατικό, δημιούργησε όχι μόνο τις δομές της αγροτικής μεταρρύθμισης-εγκατάστασης, αλλά επίσης μέσω των αναγκαίων μεταρρυθμίσεων στην υγεία μπήκαν τα θεμέλια του κράτους πρόνοιας στην Ελλάδα.
Η μεταπολεμική εσωτερική και εξωτερική μετανάστευση έβαλε τις ελληνικές πόλεις στον δρόμο της αυτοστέγασης, της ανακατανομής της υπεραξίας της γης, έδωσε στις πόλεις το σημερινό τους σχήμα. Η μεταπολεμική μετανάστευση στην Ευρώπη απορροφήθηκε μέσα στην εικοσαετία των υψηλών ρυθμών ανάπτυξης και δημιούργησε μια ευνοϊκή διεθνή νομοθεσία, τη Σύμβαση του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες το 1951. Η μετανάστευση επίσης μετά το 1989 κούμπωσε με το καθεστώς απορρύθμισης της εργασίας, δημιουργώντας δύο τάξεις εργαζομένων. Οσους καλύπτονταν από την εργατική νομοθεσία και τις συμβάσεις και τους νέους είλωτες.
Το σημαντικό είναι να καταλάβουμε πώς διαμορφώνουν το κράτος και τις κρατικές πολιτικές στην Ευρώπη οι μετακινήσεις πληθυσμών την τελευταία δεκαετία. Χαρακτηριστικό της δεκαετίας ήταν η κρίση του 2008 και τα προγράμματα λιτότητας σε όλη την Ευρώπη. Πρόκειται για μια πλήρη αντιστροφή, σε σχέση με όλες τις προηγούμενες περιόδους. Αντιστροφή που δεν δικαιολογείται από τον αριθμό των προσφύγων. Γιατί το 2015, στην τελευταία αιχμή του προσφυγικού, οι νεοεισερχόμενοι στην Ευρώπη ήταν 1,9 εκατ., τόσοι όσοι δηλαδή είχαν εισρεύσει στη Δυτική Ευρώπη το 1961.
Η αντιστροφή της αντιμετώπισης, της οποίας κύρια αιχμή ήταν η απώθηση των μεταναστών με κάθε κόστος, βασίστηκε σε δύο αντιλήψεις που βρήκαν, λόγω και της οικονομικής δυσφορίας στα φτωχότερα στρώματα, ευρύτατη αποδοχή, παρά την αναντιστοιχία τους με τα πραγματικά δεδομένα. Πρώτον, ότι σε καιρούς λιτότητας οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις έδιναν πολύ περισσότερα στους ξένους από όσα δικαιούνταν οι δικοί τους και, δεύτερον, ότι κινδύνευαν η ευρωπαϊκή ταυτότητα και αξίες από τους αναφομοίωτους ξένους. Αυτή η δεύτερη αντίληψη ενισχύθηκε από τα κρούσματα τρομοκρατίας. Αποτέλεσμα ήταν η εκ των πραγμάτων αντιστροφή της διεθνούς νομοθεσίας και νομιμότητας ως προς τους πρόσφυγες, τους αιτούντες άσυλο και τα δικαιώματα των μεταναστών. Από τη μεταπολεμική νομοθεσία των υποχρεώσεων απέναντι στους πρόσφυγες και των μέτρων αφομοίωσης των μεταναστών, φτάσαμε στην απώθησή τους.
Στην πραγματικότητα, στην καινούργια ιστορική φάση του προσφυγικού ζητήματος, ζούμε έναν ακήρυκτο πόλεμο εναντίον των προσφύγων, με πολύ μικρές ρωγμές και εξαιρέσεις. Το κύριο χαρακτηριστικό αυτής της φάσης είναι η «εξωτερίκευση» του προσφυγικού ζητήματος. Δηλαδή η συγκράτηση των προσφυγικών ρευμάτων εκτός των ευρωπαϊκών συνόρων και η χρησιμοποίηση μιας σειράς χωρών, όπως η Τουρκία, η Λιβύη, αλλά επίσης και η Ιορδανία ή ο Λίβανος, προκειμένου να μετατραπούν οι ίδιες σε «αποθήκες» προσφύγων. Στην κατηγορία αυτή έχει τοποθετηθεί και η Ελλάδα.
Από χώρα στη ζώνη ανάσχεσης του κομμουνισμού, στην εποχή του ψυχρού πολέμου, η Ελλάδα μετατράπηκε σε χώρα ανάσχεσης των νέων προσφυγικών ρευμάτων. Στην εποχή του ψυχρού πολέμου, ο ρόλος της συνεπαγόταν υπέρμετρο στρατό και πολεμικές δαπάνες, σχετικά με το μέγεθός της, και καθεστώς καθολικής επιτήρησης των πολιτών. Τώρα, με τον καινούργιο ρόλο, τι θα σημαίνει; Το βλέπουμε και θα το δούμε στη συνέχεια.
Μετά το τέλος της δικτατορίας, η Ελλάδα έγινε μία από τις πιο δημοκρατικές χώρες στον κόσμο. Στη διάρκεια της οικονομικής κρίσης, με τη χώρα υπό κηδεμονία, το νήμα της δημοκρατίας άρχισε να ξαναμαζεύεται. Υπήρξε ένα διάλειμμα 2015-2019, και τώρα με τις προσφυγικές κρίσεις ασύμμετρου πανικού συνεχίζεται ο αντιδημοκρατικός μετασχηματισμός της χώρας, δομικά και νοοτροπιακά. Στον ανασχηματισμό της Ευρώπης πολλών ταχυτήτων, η Ελλάδα ωθείται στην εξομοίωσή της με τις χώρες του Βίζεγκραντ, οικονομικά, πολιτικά και ιδεολογικά.
*ιστορικός, ομότιμος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών
