Τι απομένει από τον σοσιαλισμό, τριάντα χρόνια από την κατάρρευση του «υπαρκτού» και μετά την «πασοκοποίηση» της σοσιαλδημοκρατίας; Ο δημοκρατικός σοσιαλισμός παραμένει ο προορισμός της ιστορικής διαδικασίας υπέρβασης του καπιταλισμού και απελευθέρωσης της κοινωνίας από την εκμετάλλευση, τις εξαρτήσεις και τα εμπόδια που η κερδοφορία βάζει στην επίτευξη της ανθρώπινης ευημερίας. Αλλά ο σοσιαλισμός δεν αποτελεί κάποιο μοντέλο ή πρότυπο, ένα προκατασκευασμένο κοινωνικό σύστημα. Δεν θα αναφωνήσουμε κάποτε «φτάσαμε, πετύχαμε, έχουμε σοσιαλισμό».
Αντίθετα, ο δημοκρατικός σοσιαλισμός αποτελεί έναν ορίζοντα που μας κατευθύνει προς την ισότητα και τη δημοκρατία. Οσο τον πλησιάζουμε, τόσο απομακρύνεται απαιτώντας διαδοχικά κύματα ριζοσπαστικοποίησης. Ο δημοκρατικός σοσιαλισμός αποτελεί τον ορίζοντα υπέρβασης του καπιταλισμού, αλλάζοντας σταδιακά τα δύο χαρακτηριστικά του.
Πρώτα η αγορά, δηλαδή η ανταλλαγή, η προσφορά και ζήτηση και οι τιμές ως βασικός μηχανισμός συντονισμού και κατεύθυνσης της οικονομικής δραστηριότητας. Δεύτερον, η σκληρή ταξική εξουσία που θεμελιώνεται στις σχέσεις παραγωγής και την ιδιοκτησία. Οι ιδιοκτήτες του κεφαλαίου αποφασίζουν για τις ευκαιρίες ζωής των εργαζομένων. Η αγορά συνεισφέρει στη λειτουργία της οικονομίας σε ορισμένους τομείς. Αλλά η ταξική εξουσία, μεταλλαγμένη στη νεοφιλελεύθερη εποχή, παραμένει ο κύριος μηχανισμός παραγωγής ανισότητας, υποδούλωσης και εξαθλίωσης της ανθρωπότητας.
Δεν μπορούμε να υπερβούμε τον καπιταλισμό χωρίς τη χειραφέτηση όλης της κοινωνίας. Η ελευθερία του καθενός προϋποθέτει την ελευθερία όλων. Ο δημοκρατικός σοσιαλισμός δεν μπορεί να συνδεθεί με ένα μόνο κοινωνικό κίνημα. Πρέπει να μιλήσει στην πλειοψηφία. Η χειραφετική πρόταση περιγράφει επομένως πώς λειτουργεί ο κόσμος, σκιαγραφεί τις εναλλακτικές και προβάλλει τις αξίες που προωθούν την ανθρώπινη ευημερία. Εχει περιγραφικά και κανονιστικά μέρη που αντανακλούν τον τρόπο οργάνωσης του καπιταλισμού, αλλά ταυτόχρονα δημιουργούν τις κινητήριες δυνάμεις για την υπέρβασή του: τα ταξικά συμφέροντα των υποτελών τάξεων και τις καθολικές ηθικές αξίες. Η ανισότητα και η αδικία, η εκμετάλλευση και η φτώχεια αφαιρούν από την πλειονότητα του λαού τη δυνατότητα μιας υλικά και κοινωνικά ολοκληρωμένης ζωής και προσβάλλουν τις αξίες της ισότητας, της δημοκρατίας και της αλληλεγγύης. Οι δυνάμεις ανατροπής αναδύονται, λοιπόν, στη σημερινή κοινωνική οργάνωση αλλά αντιπαλεύονται την οργάνωση της κοινωνικής ζωής από την αγορά και την απανθρωπιά της ταξικής εξουσίας.
Η αγορά, ως μηχανισμός ελέγχου της συμπεριφοράς, στηρίζεται στο ατομικό συμφέρον, ένα μείγμα φόβου και απληστίας. Η καπιταλιστική οργάνωση της οικονομίας καλλιεργεί την ανταγωνιστική εξατομίκευση και τον καταναλωτισμό. Αλλά στο ίδιο έδαφος, αναδύονται και οι αντίθετες αξίες, της αλληλεγγύης και μέριμνας για τον άλλον, της δικαιοσύνης και της συμμετοχικής δράσης, της συλλογικότητας και της φιλοδωρίας. Δεν θα μπορούσε να γίνει διαφορετικά. Τα κίνητρα, οι αξίες και οι διαθέσεις που κινητοποιούνται στον αγώνα για την υπέρβαση του καπιταλισμού αντανακλούν την ανθρώπινη ουσία. Ο «άλλος» έρχεται πάντα πριν από τον εαυτό: είτε ο άλλος άνθρωπος που με καλωσορίζει στον κόσμο είτε οι κοινωνικές δομές, η γλώσσα, οι θεσμοί, τα κυρίαρχα νοήματα και οι αξίες, αυτά που μας κάνουν ταυτόχρονα και κοινωνικά και μοναδικά όντα. Η καπιταλιστική κουλτούρα περιλαμβάνει τις κυρίαρχες αξίες και τις αντίθετές τους και τον ανταγωνισμό και την αγάπη, και τον ατομικισμό και την αλληλεγγύη. Η οικογένεια, οι φίλοι, οι συνάδελφοι και οι σύντροφοι εκπροσωπούν τις αξίες της κοινότητας και της αλληλεγγύης. Αλλά όσο απομακρυνόμαστε από τους χώρους της ιδιωτικότητας, οι αξίες και οι συμπεριφορές που υποστηρίζουν υποχωρούν στις σαγήνες της αγοράς.
Πρέπει, λοιπόν, να αναλύσουμε τη λειτουργική διαφοροποίηση των κοινωνικών πεδίων, των οικονομικών δραστηριοτήτων και των πολιτικών συσχετισμών, για να βρούμε μέσα τους και να ενισχύσουμε ό,τι τους αντιστέκεται. Το κάθε πεδίο έχει διαφορετικούς κανόνες και θεσμούς, διαφοροποιείται γνωστικά και κανονιστικά. Ας πάρουμε τον θεσμό της αγοράς για παράδειγμα. Η αγορά δεν είναι μία και κοινή, παρά το ιδεολογικό κάλυμμα που παρουσιάζει τη λειτουργία της ενιαία σε όλα τα πεδία. Η αγορά λειτουργεί διαφορετικά και έχει άλλα κοινωνικά αποτελέσματα στα εμπορεύματα και τις υπηρεσίες, στις χρηματοπιστωτικές συναλλαγές και την ενέργεια ή στα πανεπιστήμια και την υγεία.
Στις κοινωνικές και κοινωφελείς υπηρεσίες, η λογική της αγοράς δεν μπορεί να εφαρμοστεί χωρίς να καταργηθεί η ηθική υποχρέωση καθολικής κάλυψης των ανθρώπινων αναγκών. Η παιδεία, η υγεία και η κοινωνική προστασία δεν εξαρτώνται από τη δυνατότητα πληρωμής, αλλά από τις ανάγκες των πολιτών, ανεξάρτητα από την οικονομική τους κατάσταση. Το κοινωνικό κράτος είναι βέβαια ένας σχετικά πρόσφατος συνδυασμός της αρχής της οικονομίας της αγοράς με αυτήν της κοινωνικής δικαιοσύνης. Ο γάμος ευκαιρίας αυτών των δύο ήταν μεγάλη κατάκτηση της Αριστεράς και των εργατικών συνδικάτων, αλλά και παραχώρηση του κεφαλαίου, για να δημιουργηθεί ένας καπιταλισμός με ανθρώπινο πρόσωπο ως απάντηση στην πρόκληση της κομμουνιστικής «απειλής».
Εξ ορισμού το κοινωνικό κράτος αφαιρεί την αρχή της αγοράς από τις κοινωφελείς υπηρεσίες και την αντικαθιστά με την αρχή της καθολικής παροχής. Η ηθική δικαιολόγηση είναι απλή: και οι πλούσιοι και οι φτωχοί σπουδάζουν, αρρωσταίνουν, γερνάνε, τίποτε δεν επιτρέπει τη διαφοροποίηση μεταξύ τους.
Την περίοδο του νεοφιλελευθερισμού, η αρχή αυτή ακυρώθηκε και οι κοινωνικές υπηρεσίες έγιναν στόχος του ιδιωτικού κέρδους με δύο τρόπους: με την ιδιωτικοποίηση (ιδιωτική υγεία, πανεπιστήμια, ασφάλιση, ενέργεια, νερό) και με την πλαστή δημιουργία συνθηκών αγοράς στο εσωτερικό τους. Η εισαγωγή σκληρής και τιμωρητικής αξιολόγησης των κοινωφελών υπηρεσιών και η δημιουργία καταλόγων αξιολόγησης αποτελούν τον βασικό τρόπο πειθάρχησης και περιορισμού της καθολικής προσφοράς.
Στα πανεπιστήμια, η ατομική αξιολόγηση των μελών οδηγεί στη διάλυση της συλλογικότητας και της συνεργασίας, που είναι απαραίτητες για τη διδασκαλία και την έρευνα. Στη Βρετανία, που πρωτοστάτησε στην ιδιωτικοποίηση του κράτους, η επέκταση της αξιολόγησης από τα πανεπιστήμια στις υπηρεσίες υγείας οδήγησε στην απάνθρωπη και παραπλανητική λογική της δημοσιοποίησης του ετήσιου αριθμού θανάτων σε κάθε νοσοκομείο, για να δοθεί η δυνατότητα στους πελάτες - ασθενείς να «επιλέγουν». Προτεραιότητα του δημοκρατικού σοσιαλισμού αποτελεί η εξασφάλιση της καθολικής και δωρεάν κάλυψης των βασικών αναγκών.
Εφόσον όμως η λογική της αγοράς παραμένει στις οικονομικές συναλλαγές, η υπέρβαση του άπληστου καπιταλισμού επιδιώκει την αλλαγή των εξουσιαστικών σχέσεων που δημιουργεί και αναπαράγει η ιδιοκτησία. Αν σήμερα η νεοφιλελεύθερη και τεχνοκρατική οικονομία επιβάλλεται στην πολιτική, εμείς πρέπει να εκδημοκρατίσουμε την οικονομία.
Η δημοκρατική οικονομία αποσκοπεί στην ανακατανομή της οικονομικής ισχύος και όχι μόνο του εισοδήματος. Πρέπει λοιπόν η αγορά να διαχωριστεί στα συστατικά της, για να εξετάσουμε ποια είναι κατάλληλα για μορφές συνεταιριστικής, κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομικής δραστηριότητας. Δοκιμάζουμε μορφές περιορισμού και ρύθμισης της ιδιοκτησίας, κοινωνικοποίησης της αγοράς από τα κάτω, με την εισαγωγή ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος και επιβολή δημοκρατικού ελέγχου στις επενδυτικές αποφάσεις.
Οι αριστερές μεταρρυθμίσεις αλλάζουν σταδιακά τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί ο καπιταλισμός. Πρέπει να υποστηρίζονται από μαζικούς κοινωνικούς αγώνες και να μεταφέρουν ισχύ και πόρους στους εργαζομένους και τους πολίτες. Ο εκδημοκρατισμός της οικονομίας δεν είναι φανταστική αλλά ρεαλιστική ουτοπία. Δημοκρατικά συμμετοχικά και συνεταιριστικά πειράματα έχουν πετύχει σε χώρες, πόλεις και κοινότητες. Αυτά στα επόμενα.
* Ο Κώστας Δουζίνας είναι καθηγητής του Πανεπιστημίου του Λονδίνου και πρόεδρος του Ιδρύματος «Νίκος Πουλαντζάς»
