Ουσιαστικά, η δράση των αριστερών κομμάτων συντελείται σε ένα περιβάλλον αλλότριο ή και εχθρικό αφού, ακόμη και σε δημοκρατικές συνθήκες των καπιταλιστικών κοινωνιών, επιδιώκουν την υπέρβαση και τον μετασχηματισμό των τελευταίων. Το κόμμα της Αριστεράς, πριν απ’ όλα, αναδύεται ως πολιτική έκφραση των συλλογικών συμφερόντων των υποκείμενων κοινωνικών τάξεων, οι οποίες συγκροτούνται στη βάση πολλαπλών ανισοτήτων (οικονομικών, κοινωνικών, πολιτισμικών) και βιώνουν αντίστοιχους αποκλεισμούς από το κοινωνικό σώμα. Στο πλαίσιο αυτό, η οργάνωση του κόμματος της Αριστεράς καθίσταται το βασικό πολιτικό εργαλείο για να μετάσχουν οι τάξεις αναφοράς σε έναν πολιτικό ανταγωνισμό, ο οποίος επί της ουσίας είναι προσημειωμένος από τις ανισότιμες ταξικές σχέσεις της καπιταλιστικής κοινωνίας. Tα λεγόμενα αστικά κόμματα μπορούν να κινητοποιήσουν πόρους από πολλές πλευρές, να αξιοποιήσουν τα ΜΜΕ σαν προνομιακούς διαύλους επικοινωνίας και κυρίως να επικαλούνται ως κοινή λογική τη ματαιότητα της όποιας αλλαγής. Στον αντίποδα, τα κόμματα της Αριστεράς αντιπαραβάλλουν τη μαζικότητα και τη συλλογικότητα, την εσωκομματική δημοκρατία και την αλληλεγγύη, τη δύναμη ενός συνεκτικού κομματικού δεσμού που οργανώνει την πολιτική εμπλοκή και συμμετοχή των λαϊκών τάξεων.
Για όλους αυτούς τους λόγους, το τί συμβαίνει στο εσωτερικό ενός κόμματος της Αριστεράς δεν είναι κάτι το δευτερεύον. Η οργανωτική πολιτική, η οποία συνήθως παρουσιάζεται στη δημόσια σφαίρα άλλοτε ως εσωτερική σύγκρουση χωρίς αρχές και άλλοτε ως άθροισμα γραφειοκρατικών στρεβλώσεων, είναι στην πραγματικότητα το πεδίο εντός του οποίου διαμορφώνεται η κομματική στρατηγική και σχηματίζονται οι όροι για την υλοποίησή της. Το πως είναι οργανωμένο ένα κόμμα είναι κάτι που έχει άμεση συνάφεια με το τι θέλει να κάνει στον κομματικό ανταγωνισμό και τι είδους εξουσία επιθυμεί να ασκήσει. Μέσα από την κομματική οργάνωση κατοχυρώνεται η συγχρονική διάσταση ενός αριστερού σχεδίου, αλλά και η δυνητική εξέλιξή του σε μια μακρά προοπτική. Αντιμετωπίζονται οι περιορισμοί στην πολιτική δράση λόγω των επιδράσεων του κοινωνικοοικονομικού περιβάλλοντος και καλλιεργούνται οι δυνατότητες υπέρβασής τους στο μέλλον. Ως εκ τούτου, θα ήταν άγονο να θεωρηθεί η οργάνωση ως κάτι το στατικό και το αδρανές· συνιστά ένα σύνολο σχέσεων ανάμεσα σε δυνάμεις που εκφράζουν ενίοτε διακριτά κοινωνικά συμφέροντα που μεταφράζονται σε αντικρουόμενα ή αλληλοσυμπληρούμενα πολιτικοϊδεολογικά προγράμματα. Η έκβαση της εσωκομματικής διαπάλης –ιδίως σε κόμματα πλατιάς εκλογικής επιρροής– και η μορφοποίησή της σε καταστατικές προβλέψεις είναι ίσως εκείνη η διαδικασία που καθιστά τα κόμματα της Αριστεράς – αλλά και τα κόμματα εν γένει – ως πολιτικούς θεσμούς σε κίνηση. Κάθε πολιτικό κόμμα κινούμενο στο μεταίχμιο κράτους και κοινωνίας υποχρεούται εκ των πραγμάτων να αναπροσαρμόζει την οργανωτική πολιτική του σύμφωνα με τους στόχους, που κάθε φορά θέτει, χωρίς όμως να λησμονεί την πολιτική του καταγωγή και την πολιτικοϊδεολογική του ταυτότητα. Τα κόμματα της Αριστεράς εκπροσωπώντας τη συμμαχία των υποτελών κοινωνικών τάξεων και στρωμάτων, οφείλουν να συγκροτούν οργανώσεις που στοχεύουν έμπρακτα στον κοινωνικό μετασχηματισμό. Οτιδήποτε άλλο συνιστά πολιτική μετατόπιση.
Η καρτελοποίηση ως σύνολο πολιτικών πρακτικών
Η προσέγγιση του κόμματος του καρτέλ θέτει μια προφανή πρόκληση στα κόμματα του κοινωνικού μετασχηματισμού, καθώς επιχειρεί να ορίσει την επίδραση του κράτους στη φυσιογνωμία τους. Τα κόμματα, μας λέει το θεωρητικό υπόδειγμα, απομακρύνονται από την κοινωνία τόσο ως εκπρόσωποι κοινωνικών συμφερόντων και αιτημάτων όσο και ως δέκτες υλικής υποστήριξης και νομιμοποίησης από τμήματα της τελευταίας. Αυτό το κενό επιχειρούν να το καλύψουν στρεφόμενα προς το κράτος, από το οποίο εξαρτούν την οικονομική τους ευρωστία και αντλούν τις προγραμματικές τους αιχμές. Τα κόμματα ως αποτέλεσμα «κρατικοποιούνται», γίνονται δηλαδή φορείς νομιμοποίησης της στρατηγικής του κράτους στην κοινωνία και συγκροτούν μεταξύ τους ένα «καρτέλ» στη βάση της προγραμματικής σύγκλισης, της οικονομικής επιβίωσης διαμέσου των κρατικών πόρων και της εκπλήρωσης των κρατικών προτεραιοτήτων. Το εν λόγω θεωρητικό υπόδειγμα παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στα μέσα της δεκαετίας του 1990 και είχε ως αναφορά τα κόμματα κυβερνητικής ευθύνης του δεσπόζοντος ρεύματος (κεντροαριστερά και κεντροδεξιά).
Ωστόσο, η πρόσφατη ανάδειξη κομμάτων της αριστερής πολιτικής κοίτης στην κυβέρνηση φαινόταν αρχικά πως λειτουργούσε ως ο «μαύρος κύκνος» της καρτελοποίησης. Τα κόμματα του κοινωνικού μετασχηματισμού ανέρχονται στην κυβέρνηση με «περιεχόμενα πολιτικής» που αντιμάχονται τη λογική του καρτέλ και άρα η όποια καρτελοποίησή τους, όπως υποστηρίζει σε ένα εξαιρετικό βιβλίο ο Σερ. Σεφεριάδης («Λαϊκισμός, δημοκρατία, αριστερά: Η πρόκληση της μεθόδου»), δεν είναι μια αναπόφευκτη συνέπεια ενός δοσμένου πλαισίου κομματικού ανταγωνισμού, αλλά ενσυνείδητη επιλογή του ίδιου του κόμματος για μια μετριοπαθή ή κεντρομόλα πολιτική στροφή. Για τα κόμματα του κοινωνικού μετασχηματισμού, ίσως, η αλήθεια βρίσκεται κάπου στη μέση. Όσα από αυτά βρέθηκαν σε θέση κυβερνητικής ευθύνης, το έπραξαν εν μέσω κρίσης και βρέθηκαν αντιμέτωπα με περιορισμούς ως έναν βαθμό μη αναμενόμενους, αλλά σίγουρα συνυφασμένους με την πραγματικότητα του καπιταλιστικού κράτους και των διεθνών καπιταλιστικών καταπιστευμάτων. Ενός πλαισίου κι ενός περιβάλλοντος, το οποίο καταρχήν τοποθετείται εχθρικά απέναντι στην προοπτική της όποιας εναλλακτικής και το οποίο παράγει πολύπλευρους και πολυδιάστατους καταναγκασμούς που περιορίζουν την όποια ευελιξία προσδοκά μια αριστερή κυβέρνηση να αξιοποιήσει για να δημιουργήσει προϋποθέσεις κοινωνικού μετασχηματισμού.
Βεβαίως σε αυτό το δεδομένο πλαίσιο κάθε αριστερό κόμμα απαντά με βάση τη δική του πολιτική ταυτότητα: αν είναι μεταρρυθμιστικό κόμμα διαλέγεται κριτικά με τους κανόνες του παιχνιδιού προσπαθώντας να κερδίσει χώρο για να κινηθεί με μια σχετική ελευθερία, αν είναι επαναστατικό κόμμα εκκινεί από μία θέση απόλυτης ρήξης με αυτούς τους κανόνες. Προφανώς οι δύο αυτές κατηγορίες δεν είναι αλληλοαποκλειόμενες κατ’ ανάγκην, έτσι όπως το όριζε η παραδοσιακή αριστερή θεωρία, αλλά ενίοτε παράγουν και πολιτικά υβρίδια. Σε κάθε περίπτωση, η καρτελοποίηση εμφανίζεται ως ένα σύνολο πολιτικών πρακτικών που συγκροτούν τη συνήθη λειτουργία των δημόσιων πραγμάτων και διασφαλίζουν την περίφημη «συνέχεια του κράτους». Η αμηχανία – ή η ελλειμματική προεργασία - μιας αριστερής κυβέρνησης απέναντι σε διάφορα πεδία άσκησης πολιτικής, πολλές φορές την οδηγεί στη συντηρητική επιλογή και κατ’ επέκταση στην τροχιά της καρτελοποίησης.
Αντίμετρα χάριν του στρατηγικού προσανατολισμού
Κατά συνέπεια προκύπτει το ακόλουθο κρίσιμο ερώτημα: έχει νόημα για ένα κόμμα κοινωνικού μετασχηματισμού να διεκδικεί και να ασκεί εξουσία εντός αυτού του δεδομένου πλαισίου που ναρκοθετεί την όποια στρατηγική κοινωνικού μετασχηματισμού; Ναι, εφόσον η όποια κυβερνητική διαχείριση, με τα πισωγυρίσματα, τις αντιφάσεις και τους συμβιβασμούς, εξακολουθεί να υπηρετεί μια στρατηγική κοινωνικού μετασχηματισμού. Εφόσον τα αντίστοιχα κόμματα αναγνωρίζουν ουσιωδώς και όχι σε ρητορικό επίπεδο ότι οι αποκλίσεις αυτές είναι αναγκαία βήματα σε ένα σχέδιο κοινωνικού μετασχηματισμού, ότι συνιστούν τακτικούς ελιγμούς για τη δημιουργία των προϋποθέσεων αυτού του κοινωνικού μετασχηματισμού. Υπ’ αυτήν την έννοια, τα εν λόγω κόμματα πρέπει να λαμβάνουν αντίμετρα κόντρα στην τάση της καρτελοποίησης, κυρίως για να διατηρήσουν αυτόν τον στρατηγικό προσανατολισμό.
Η κομματική οργάνωση δίνει τη δυνατότητα για απαντήσεις απέναντι σε αυτήν την πρόκληση, οι οποίες θα πρέπει να αναζητηθούν στην δισυπόστατη φύση της ίδιας που εδράζεται στην παράλληλη σχέση της με το κράτος και την κοινωνία. Η στρατηγική του κοινωνικού μετασχηματισμού, από τη μία πλευρά, προϋποθέτει τη διαρκή και ενεργή στήριξη συλλογικών κοινωνικών υποκειμένων είτε κινημάτων είτε οργανώσεων και ομάδων της κοινωνίας των πολιτών. Από την άλλη πλευρά, προϋποθέτει στο θεσμικό πεδίο την πειθαρχημένη προώθηση οργανωμένων ρήξεων με την νεοφιλελεύθερη τυπικότητα και κυρίως τη διαμόρφωση των νέων θεσμικών διευθετήσεων που θα την υπερβαίνουν. Στη συνάφεια αυτή, ένας αριστερός ριζοσπαστισμός θα αποκτά νόημα στον βαθμό που θα ανατρέπει τους πολυποίκιλους σύγχρονους αποκλεισμούς που βιώνουν οι λαϊκές τάξεις και ταυτόχρονα θα αναπροσανατολίζει τη θεσμική δράση προς την υπηρέτηση των συμφερόντων της πλειοψηφίας με στόχο τον κοινωνικό μετασχηματισμό, δηλαδή τον σοσιαλισμό. Η εσωκομματική δημοκρατία της οργάνωσης είναι οι τόπος όπου θα διαμορφωθούν αυτές οι δύο προϋποθέσεις και θα καλλιεργηθεί ο αριστερός ριζοσπαστισμός. Με συντονισμό της πολύμορφης κοινωνικής πρωτοβουλίας δίχως πατερναλιστικές από τα πάνω προς τα κάτω «καθοδηγήσεις»· με οργανωμένη συμμετοχή τμημάτων της κοινωνίας στις εσωκομματικές διαδικασίες υπό μία ιδιότητα μέλους που συνοδεύεται με υποχρεώσεις και καθήκοντα και άρα μπορεί να λειτουργήσει παιδευτικά· με συγκροτημένο κέντρο επεξεργασίας ιδεολογίας και προγραμματικού λόγου, το οποίο θα διαλέγεται με την ιδεολογική παραγωγή και θα ενσωματώνει τις μετασχηματιστικές ιδέες που διαμορφώνονται στο κοινωνικό πεδίο.
Πολιτικό καθήκον άμεσης προτεραιότητας
Συνοψίζοντας, είναι απαραίτητο να ιδωθεί η οργάνωση του κόμματος της Αριστεράς όχι σαν ένα αναγκαίο κακό ή ένα πάρεργο, αλλά αντίθετα ως ένα πολιτικό καθήκον άμεσης προτεραιότητας που θεμελιώνει τις όποιες δυνατότητες μπορεί να διανοίγονται για τη στρατηγική της Αριστεράς και την αξιοποίησή τους. Επίσης, η αριστερή οργάνωση εξακολουθεί να είναι μέσο χειραφέτησης και κοινωνικού μετασχηματισμού, ενδεχομένως το κύριο μέσο που μπορεί η Αριστερά να ενεργοποιήσει στο πλαίσιο των καπιταλιστικών κοινωνιών. Η σκέψη γύρω από το πολιτικό κόμμα είναι σκέψη για τις προϋποθέσεις μιας αριστερής κυβέρνησης αλλά και του μετασχηματισμού εν γένει. Η παρουσία μιας μαζικής, δημοκρατικά οργανωμένης και ριζοσπαστικά θεμελιωμένης αριστερής κομματικής οργάνωσης θα μπορεί να είναι ο κυματοθραύστης απέναντι στον κυβερνητισμό και στην καρτελοποίηση και άρα εγγύηση του μετασχηματιστικού προσανατολισμού μιας αριστερής κυβέρνησης.
