Σήμερα που η συζήτηση περί δημοκρατίας εμφανίζεται στη δημόσια σφαίρα με ποικίλες διαστάσεις, ο Άρης Στυλιανού, επίκουρος καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας στο ΑΠΘ, τιμημένος από τη Γαλλική Κυβέρνηση με το Παράσημο του Ιππότη του Τάγματος του Ακαδημαϊκού Φοίνικα, ως αναγνώριση της ιδιαίτερης συμβολής του στις ακαδημαϊκές δραστηριότητες στο πεδίο της Φιλοσοφίας και στον τομέα της μετάφρασης φιλοσοφικών έργων, πρόεδρος επίσης του ΚΘΒΕ, επαναφέρει στο προσκήνιο την πολιτική διάσταση της φιλοσοφίας του Σπινόζα που για μεγάλο διάστημα είχε παραγνωριστεί.
Στη μελέτη του «Ο Σπινόζα και η Δημοκρατία» (εκδ. Πόλις) επικεντρώνει το ενδιαφέρον στην πρωτότυπη σπινοζική σύλληψη της Δημοκρατίας και του εκδημοκρατισμού που προτείνει για κάθε μορφή πολιτεύματος. Με αυτή την αφορμή εξηγεί τη σπινοζική θεώρηση για την πολιτική, μιλά για τη Δημοκρατία, η οποία θεωρεί ότι «αποτελεί το μοναδικό προνομιακό πεδίο για να σκεφτούμε και να κάνουμε πράξη τον σοσιαλισμό και τον κομμουνισμό» και θίγει το θεωρητικό έλλειμμα στην εποχή μας και κυρίως στην Αριστερά, επισημαίνοντας ότι οι νέες θεωρητικές πρακτικές της Αριστεράς «θα προκύψουν από τα κάτω».
Παράλληλα, επισημαίνει τη θεωρητική σκευή που μπορεί να προσφέρει σήμερα η εμβάθυνση στη σπινοζική σκέψη, εμπλουτισμένη με τις επεξεργασίες φιλοσόφων της εποχής μας. «Αυτό που χρειάζεται σήμερα, μελετώντας συστηματικά τη σπινοζική πολιτική σκέψη περί Δημοκρατίας», λέει, «είναι να σχηματίσουμε νέες έννοιες και να επινοήσουμε ανέκδοτες λύσεις για τα μεγάλα προβλήματα της πολιτικής πραγματικότητας που βιώνουμε, στην Ελλάδα, την Ευρώπη και στον κόσμο».
Συνέντευξη στην Πόλυ Κρημνιώτη
* Γιατί επαναφέρετε σήμερα τη σκέψη του Σπινόζα στο προσκήνιο; Τι επιδιώκετε να αναδείξετε με τη μελέτη σας;
Ο Σπινόζα είναι ένας μεγάλος φιλόσοφος, ένας κλασικός, του οποίου η σκέψη δεν έπαψε ποτέ να μελετάται και να προκαλεί θαυμασμό. Σύμφωνα με τον Χέγκελ, «Ο Σπινόζα αποτελεί κομβικό σημείο για τη Φιλοσοφία: Το δίλημμα είναι ή Σπινόζα, ή όχι Φιλοσοφία». Η δική μου μελέτη επικεντρώνεται στη σπινοζική πολιτική θεωρία, και ειδικότερα στη θεωρία για τη Δημοκρατία, επιδιώκοντας να συμβάλει κάπως στον σύγχρονο προβληματισμό σχετικά με ορισμένα κρίσιμα ζητήματα της δημοκρατικής θεωρίας και πράξης.
* Μετά την αλτουσεριανή ανάλυση και τις μελέτες που ακολούθησαν, ποιες πτυχές του πολιτικού στοχασμού του Σπινόζα μένουν ανεξερεύνητες ή μη επαρκώς μελετημένες;
Η πολιτική διάσταση της φιλοσοφίας του Σπινόζα παραγνωρίστηκε για μεγάλο χρονικό διάστημα εξαιτίας της γοητείας που ασκούσε και εξακολουθεί να ασκεί η περίφημη μεταφυσική του. Ωστόσο, κατά τις τελευταίες δεκαετίες η σπινοζική πολιτική θεωρία έχει προσελκύσει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, επηρεάζοντας σημαντικά ένα ριζοσπαστικό ρεύμα στη σύγχρονη Πολιτική Φιλοσοφία. Ο Αλτουσέρ κατάφερε να συνδέσει τη σπινοζική φιλοσοφία με τον μαρξισμό, ενώ οι μαθητές του, κυρίως ο Μασερέ και ο Μπαλιμπάρ, ανέδειξαν την πολιτική πρωτοτυπία και την επικαιρότητα του Σπινόζα. Εκείνο που ίσως μένει να γίνει είναι να εμβαθύνουμε τη σπινοζική θεωρία για τη Δημοκρατία εμπλουτίζοντάς την με τις επεξεργασίες φιλοσόφων της εποχής μας, όπως για παράδειγμα ο Φουκό, ο Ντελέζ, ο Ντεριντά, ο Νέγκρι και ο Μπαλιμπάρ.
* Η ανάλυση του Σπινόζα για τη σχέση του κράτους με τη Δημοκρατία και το πλήθος, παρ’ ότι διατυπωμένη πριν από τρεισήμισι αιώνες, μοιάζει αρκούντως ριζοσπαστική σήμερα. Μπορεί ενδεχομένως να βρει πρακτική εφαρμογή και, εν πάση περιπτώσει, ποια είναι η χρησιμότητά της σε μια ιστορική περίοδο όπως η σημερινή, όπου ο κοινωνικός παράγοντας συμπιέζεται από οικονομικές ολιγαρχίες και μια άναρχα δομημένη οικονομική παγκοσμιοποίηση και όπου κεκτημένα δικαιώματα αρχίζουν να υποχωρούν;
Η θεωρία του Σπινόζα προσφέρει το υλικό και ανοίγει ένα δυναμικό πεδίο για να σκεφτούμε την προοπτική μιας δημοκρατίας του πλήθους, των πολλών, των από κάτω. Τα προοδευτικά και τα ριζοσπαστικά κινήματα μπορούν να εμπνευστούν από εκεί και να αντλήσουν χρήσιμα εφόδια για την πολύπλευρη δράση τους. Νομίζω ότι αυτό που χρειάζεται σήμερα, μελετώντας συστηματικά τη σπινοζική πολιτική σκέψη περί Δημοκρατίας, είναι να σχηματίσουμε νέες έννοιες και να επινοήσουμε ανέκδοτες λύσεις για τα μεγάλα προβλήματα της πολιτικής πραγματικότητας που βιώνουμε, στην Ελλάδα, την Ευρώπη και στον κόσμο.
* Πώς αντιμετωπίζει ο Σπινόζα το παράδοξο της Δημοκρατίας και τι μπορούμε να αποκομίσουμε σήμερα από τη σκέψη του σ' αυτό το πεδίο;
Στην προοπτική του Σπινόζα, υπάρχει μια διαλεκτική που διέπει το πλήθος ή τις μάζες. Οι μάζες είναι συγχρόνως τρομακτικές και τρομαγμένες. Η θεμελιώδης καταστατική αμφιθυμία των μαζών, που κυμαίνεται διαρκώς μεταξύ ενεργητικότητας και παθητικότητας, καθορίζει τη δύναμη, αλλά και την αδυναμία του πλήθους. Το δεδομένο αυτό είναι κρίσιμο για τη Δημοκρατία, διότι από εδώ θα προσδιοριστούν τα όντως προοδευτικά και χειραφετητικά κινήματα του πλήθους που στρέφονται εναντίον της καθεστηκυίας τάξης πραγμάτων και θα διακριθούν από τα αντιδραστικά κινήματα, που επίσης υπάρχουν και δρουν έντονα (παράδειγμα: η άνοδος της Ακροδεξιάς στη σημερινή Ευρώπη). Το κομβικό ζήτημα για την επερχόμενη Δημοκρατία είναι η σχέση που θα διατηρούν στο εσωτερικό της η ισότητα με την ελευθερία. Είναι βέβαιο ότι η Δημοκρατία έχει απόλυτη ανάγκη από συνεχή και βαθύ εκδημοκρατισμό. Στην εποχή μας, χρειάζεται να επανεπινοήσουμε πολλές πτυχές της δημοκρατικής θεωρίας και πρακτικής, νοηματοδοτώντας εκ νέου την πολιτική.
* Σήμερα που η εργαλειακή χρήση του Διαφωτισμού επανακαθορίζεται, πώς καλούμαστε να αναγνώσουμε τη φιλοσοφική και πολιτική θεώρηση ενός πρώιμου διαφωτιστή σαν τον Σπινόζα;
Η σχέση του Σπινόζα με τον Διαφωτισμό είναι μάλλον διφορούμενη. Από μία άποψη, η σκέψη του θα μπορούσε να θεωρηθεί προδρομική σε σχέση με ορισμένα αιτήματα του «ριζοσπαστικού Διαφωτισμού» (για παράδειγμα, την ελευθερία της σκέψης και της δημόσιας έκφρασης). Ωστόσο, η σπινοζική θέση διαφέρει εντελώς από τη γραμμική αντίληψη της προόδου ή από τη φιλοσοφία της Ιστορίας που υιοθέτησε ο Διαφωτισμός. Γι’ αυτό ακριβώς μπορούμε να βασιστούμε στον Σπινόζα προκειμένου να κρίνουμε τις υπερβολές ή τις αστοχίες του διαφωτιστικού προγράμματος. Στα σπινοζικά κείμενα θα ανακαλύψουμε μια, εκ των προτέρων, σφοδρή κριτική της αφελούς αισιοδοξίας που χαρακτηρίζει ορισμένες πτυχές τού Διαφωτισμού.
* Στη μελέτη σας δεν παραλείπετε να επισημάνετε την έλλειψη θεωρητικού υπόβαθρου στην εφαρμοσμένη πολιτική της εποχής μας. Πόσο κομβικό θεωρείτε αυτό το έλλειμμα, ιδίως για τα κόμματα της Αριστεράς;
Στην παγκοσμιοποιημένη εποχή μας, με δεδομένη την οικονομική και πολιτική κυριαρχία του νεοφιλελευθερισμού, προέκυψε ένα σημαντικό έλλειμμα εναλλακτικής θεωρίας. Για την Αριστερά στο σύνολό της, μεταρρυθμιστική, ριζοσπαστική και επαναστατική, το έλλειμμα αυτό αποδείχτηκε, δυστυχώς, καθοριστικής σημασίας. Εφόσον δεν νοείται αριστερή πολιτική χωρίς αριστερή θεωρία, μας χρειάζονται σήμερα νέες θεωρητικές πρακτικές. Αυτές όμως δεν θα προκύψουν τόσο από τα πάνω, αλλά κυρίως από τα κάτω, από τη δράση των πολύμορφων κοινωνικών κινημάτων. Μόνο μέσα από την εμπειρία της πολιτικής και κοινωνικής πρακτικής είναι δυνατό να διαμορφωθεί η αριστερή θεωρία του 21ου αιώνα. Ασφαλώς, στην κατεύθυνση μιας εμβάθυνσης και ριζοσπαστικοποίησης της Δημοκρατίας, είναι απαραίτητη η μόνιμη κριτική επεξεργασία της μαρξιστικής παράδοσης, και πρωτίστως της συνεισφοράς του Γκράμσι, του Αλτουσέρ και του Πουλαντζά. Με βάση αυτά τα εφόδια, θα μπορούσαμε να εξετάσουμε τις ποικίλες παραμέτρους, τις θεωρητικοπολιτικές προϋποθέσεις, αλλά και τις συνέπειες της ριζοσπαστικής Δημοκρατίας για τη σύγχρονη πολιτική θεωρία και πράξη.
* Στο προλογικό σας σημείωμα αναφέρεστε αποκλειστικά στο δημοκρατικό πολίτευμα. Τι σας ωθεί να αναφερθείτε τόσο εμφατικά στη Δημοκρατία;
Έχω μια βαθιά πεποίθηση υπέρ της Δημοκρατίας, αφενός ως βιωμένου και καθημερινού τρόπου ζωής, αφετέρου ως του καλύτερου δυνατού τρόπου για να ρυθμιστεί ο κοινός συλλογικός βίος των ανθρώπων σε ένα δεδομένο πλαίσιο, σε έναν ορισμένο τόπο και χρόνο, σε μια συγκεκριμένη περιοχή και εποχή. Γνωρίζω πολύ καλά όλες τις αδυναμίες και τα ελαττώματα της Δημοκρατίας, έχω υπόψη μου όλες τις κριτικές που της έχουν ασκηθεί στο πέρασμα του καιρού. Δεν με πτοούν και δεν με πείθουν. Οι δημοκρατικοί θεσμοί, με τις αμφισημίες τους, συνιστούν πολύτιμο ιστορικό κεκτημένο. Θεωρώ ότι η Δημοκρατία είναι το μόνο πολίτευμα, στη μέχρι σήμερα ιστορική εμπειρία, που μπορεί να συνδυάζεται κατά τον καλύτερο τρόπο με την ισότητα, την ελευθερία, την αδελφοσύνη, την αλληλεγγύη και την κοινωνική δικαιοσύνη. Με άλλα λόγια, πιστεύω πως η Δημοκρατία αποτελεί το μοναδικό προνομιακό πεδίο για να σκεφτούμε και να κάνουμε πράξη τον σοσιαλισμό και τον κομμουνισμό.
