● Κύριε Μπαλτά, βρισκόμαστε εν μέσω της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης που θα αλλάξει ριζικά την καθημερινότητα, αλλά και τη δημόσια σφαίρα. Συμφωνείτε;
Βεβαίως. Πληροφορική, τεχνητή νοημοσύνη, ρομποτική, βιοτεχνολογία, νανοτεχνολογία, οπτικές ίνες, τρισδιάστατοι εκτυπωτές... Αν η λεγόμενη «πρώτη βιομηχανική επανάσταση» είχε σχέση με τον ατμό, η δεύτερη με τον ηλεκτρισμό, η τρίτη με το πυρίτιο και τους ημιαγωγούς, η «τέταρτη» έχει πολλές διαστάσεις που συμπλέκονται και αλλάζουν ήθη και συνήθειες. Εκτός από τις σαρωτικές αλλαγές που έχουν αρχίσει ήδη να επιφέρουν στη διαμόρφωση των τομέων εργασίας και στην κατανομή της εργασιακής δύναμης. Ας σκεφτούμε τα κινητά τηλέφωνα, τις όλο και πιο εξεζητημένες εφαρμογές που ενσωματώνουν, την επίδρασή τους στα επαγγέλματα, ή τα μη επανδρωμένα αεροσκάφη, τα drones,...
● Εδώ μιλάμε όμως για στρατιωτικές εφαρμογές.
Ναι, αλλά όχι μόνον. Οι περισσότερες τεχνολογικές καινοτομίες εφαρμόζονται πρώτα σε πεδία απρόσιτα για το πλατύ κοινό, εκεί όπου διεκδικείται η στρατιωτική υπεροπλία και εξασφαλίζεται η επιτήρηση και ο έλεγχος των πληθυσμών. Αναλογιστείτε τη σύνθετη τεχνολογία του κοινότατου πλέον GPS. Πρώτα αναπτύχθηκε ως εργαλείο των κεντρικών υπηρεσιών άμυνας και ασφάλειας για να «διαβάζουν» αυτοστιγμεί και με κάθε λεπτομέρεια το τι συμβαίνει σε κάθε γωνιά του πλανήτη και μόνο μετά ακολούθησε η ευρεία εμπορική χρήση του. Οπου πάντοτε η τεχνολογία των εμπορικών χρήσεων υπολείπεται κατά βαθμίδες εξειδίκευσης ή δυνατοτήτων από εκείνη που διατηρούν, εν είδει κρατικού μυστικού, οι κεντρικές υπηρεσίες. Το ίδιο συμβαίνει με τα οπλικά συστήματα. Με χαρακτηριστική περίπτωση, ακριβώς, τα drones. Μιλάω, βέβαια, για γενικό κανόνα. Ας πούμε η ιατρική εφαρμογή μιας νέας τεχνολογίας ακολουθεί διαφορετική διαδρομή. Αλλά και εδώ υπάρχει καθοριστικό κέντρο: οι πολυεθνικές του φαρμάκου. Δείτε τι έγινε με τη θεραπεία του AIDS στην Αφρική ή τη μάχη γύρω από τα γενόσημα.
● Κατανοητό, αλλά τι μας επιφυλάσσει το μέλλον; Ηδη υπάρχουν εργαστήρια που δραστηριοποιούνται στη δημιουργία νευρώνων. Κάποιοι υποστηρίζουν, μάλιστα, πως θα μπορεί να μεταφέρεται η σκέψη με εμφυτεύματα από έναν εγκέφαλο σε άλλον. Ποιες πρέπει να είναι εν προκειμένω οι απαντήσεις; Οι δικλίδες ασφαλείας για την κατοχύρωση της ιδιωτικότητας; Και από εκεί της ελευθερίας και της δημοκρατίας;
Περιμένετε λίγο. Γιατί, πρώτα απ’ όλα, η μεταφορά της σκέψης, όπως λέτε, προϋποθέτει ότι κατανοούμε τι σημαίνει σκέψη. Δεν πιστεύω ότι η σκέψη συνιστά αλγοριθμική διαδικασία που μπορεί να αποτυπωθεί στο σύνολό της σε ψηφιακή μορφή. Το στοίχημα εκείνων που εργάζονται στην Τεχνητή Νοημοσύνη είναι η επεξεργασία όλο και περισσότερο σύνθετων αλγορίθμων που θα το κατορθώνουν. Οπου εδώ όντως υπάρχουν νέες υπολογιστικές τεχνικές με εντυπωσιακά αποτελέσματα. Ενας «υπερυπολογιστής», δηλαδή ένας υπολογιστής που μπορεί να διατρέχει ταχύτατα έναν τεράστιο όγκο δεδομένων, μπορεί να νικήσει τον καλύτερο σκακιστή αλλά χωρίς να σκέφτεται κατά κυριολεξία. Νικά απλώς επειδή κάθε φάση μιας παρτίδας επιτρέπει ένα πεπερασμένο σύνολο κινήσεων. Ο δε υπερυπολογιστής μπορεί να ελέγξει αλγοριθμικά τις επιπτώσεις μιας κίνησης σε εκείνο το πλήθος ενδεχόμενων αποκρίσεων που επαρκεί για τη νίκη. Αλλά ο ίδιος υπερυπολογιστής δεν μπορεί να κάνει τίποτε έξω από τα όρια που θέτουν οι αρχικοί κανόνες.
● Αλλά γιατί να μη θεωρήσουμε ότι μια συστοιχία τέτοιων υπερυπολογιστών, με τις αυξανόμενες ταχύτητες και την αύξηση της χωρητικότητας δεδομένων που υπόσχονται πιο πρόσφατες εξελίξεις –π.χ. οι κβαντικοί υπολογιστές που ακούμε–, θα υπερβούν τέτοιες αδυναμίες;
Ακόμη κι έτσι, δεν πρόκειται να προσεγγίσουμε την ανθρώπινη σκέψη. Η ανθρώπινη σκέψη είναι καταρχήν ενσώματη. Μπορούμε να πούμε ότι το ίδιο το ανθρώπινο σώμα σκέπτεται. Ως όλον. Με τη συγκεκριμένη δομή και την εσωτερική οργάνωση που έχει. Με τα χέρια, τα δάχτυλα και τα πόδια του, με την καρδιά, τους πνεύμονες και το στομάχι του, με το μάτι, το αυτί, τη μύτη και τους αδένες του. Δείτε, για παράδειγμα, τις κινήσεις ενός βιρτουόζου: πράττει με πλήρη αποτελεσματικότητα και ταυτόχρονα με πλήρη επίγνωση, χωρίς να διατρέχει δεδομένα ή να υπολογίζει πιθανότητες. Δηλαδή, κατά μία έννοια, πράττει αυθόρμητα, στιγμιαία και άκοπα, ακόμη κι αν δαπανά ασυνειδητοποίητα πολύ ιδρώτα. Ο νους και το σώμα του προσλαμβάνουν μαζί τις διαφορετικές δυνατότητες που τους προσφέρει το πλαίσιο δράσης –πλαίσιο, μάλιστα, που αλλάζει κάθε στιγμή και σε κάθε περίσταση– και αποκρίνονται με πλήρη επάρκεια σε αυτές τις δυνατότητες. Οσες προσπάθειες κι αν καταβληθούν, μάλλον δεν είναι δυνατόν ένας υπολογιστής να καταγράψει το κάτι παραπάνω του βιρτουόζου – διαίσθηση, κρίση, προσαρμογή, επιδεξιότητα.
● Και τα εμφυτεύματα;
Εδώ έχουμε δύο ζητήματα. Πρώτον, το περιεχόμενο του εμφυτεύματος. Οπου ισχύουν αυτά που μόλις είπα. Στην καλύτερη περίπτωση, θα έχουμε έναν μικροϋπολογιστή –μικρό ως προς τις διαστάσεις, αλλά με πολύ μεγάλη υπολογιστική ισχύ– που θα λειτουργεί βάσει αλγορίθμων. Αλλά όσο κι αν η σχετική τεχνολογία προχωρήσει και ως προς τις δύο διαστάσεις, η ανθρώπινη σκέψη δεν μπορεί να αναχθεί σε αλγορίθμους. Το δεύτερο είναι η λειτουργία του εμφυτεύματος στο ανθρώπινο σώμα. Οπου εδώ ανακύπτει διαφορετικό θέμα. Ο εγκέφαλος είναι εξαιρετικά πολύπλοκο όργανο που συνδέεται με εξαιρετικά πολύπλοκους τρόπους με όλα τα ανθρώπινα όργανα και την ομοιοστασία του ανθρώπινου οργανισμού στο σύνολό του. Ενόσω λειτουργεί μια απίστευτη πληθώρα φυσικών, χημικών και βιοχημικών αντιδράσεων, όπου εμπλέκονται αμέτρητα μόρια, ιόντα και μακρομόρια με εξαιρετικά ευαίσθητες σχέσεις μεταξύ τους. Και εδώ οι πολλές επιστήμες που υπεισέρχονται έχουν προχωρήσει με άλματα, αλλά ταυτόχρονα καθεμιά αντιστέκεται σθεναρά στην αναγωγή των φαινομένων που εξετάζει σε αλγορίθμους. Επιπλέον, το «εμφύτευμα» οφείλει να μη διαταράσσει ανεξέλεγκτα τίποτε από τα παραπάνω. Οπότε, από τι υλικό θα αποτελείται; Από κάτι σαν τους τεχνητούς νευρώνες που λέτε; Εδώ, χωρίς να αποκλείω ότι κάποιος τεχνητός νευρώνας ενδέχεται να διορθώσει κάτι χωρίς να προκαλέσει ανήκεστο βλάβη, θα σας απογοητεύσω με μια γενικότερη παρατήρηση. Οσο κι αν ακούγεται παράδοξο, δεν έχουμε ακόμη κατορθώσει να προσδιορίσουμε, ούτε επιστημονικά ούτε φιλοσοφικά, το πώς ανέκυψαν ζωντανοί οργανισμοί. Ή, περισσότερο δραματικά, τι είναι ζωή.
● Αλλά η μοριακή βιολογία, το DNA, η γενετική μηχανική;
Αυτοί οι κλάδοι –και οι αντίστοιχες τεχνολογίες– όντως αναπτύσσονται σήμερα με άλματα. Μόνον που αυτές οι εξελίξεις λαμβάνουν περίπου ως δεδομένο ότι «γνωρίζουμε» τι είναι ζωή και προχωράμε από εκεί και πέρα σαν να μη συμβαίνει τίποτε. Αν δε υποβάλεις το ερώτημα στους ειδικούς, οι περισσότεροι θα απαντήσουν αδιάφορα ότι ζωή είναι ένα εξαιρετικά σύνθετο φυσικοχημικό φαινόμενο. Αλλά λυπάμαι. Ούτε αυτή η αναγωγή δουλεύει. Δεν νοείται ζωή χωρίς προσπάθεια για επιβίωση. Ηδη από τους μονοκύτταρους οργανισμούς. Αλλά φαίνεται μάλλον αδύνατον να περιγραφεί η εν λόγω προσπάθεια, δηλαδή η επιβίωση, ως εγγενής και πρωταρχικός σκοπός της ζωής, με καθαρά φυσικοχημικούς όρους ή νόμους.
● Δεν αρνείστε, όμως, ότι η ταχύτατη ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης και των έξυπνων μηχανών με συναίσθημα –ήδη έχουν δημιουργηθεί ρομπότ για τη σεξουαλική συνεύρεση– θα αλλάξουν την καθημερινότητα και τη δημόσια σφαίρα;
Εξυπνες μηχανές με συναίσθημα; Επιτρέψτε μου να αμφιβάλλω. Για να μη θεωρηθώ σχολαστικός, ας μην πω ότι θα έπρεπε να έχουμε πρώτα καταλήξει στο τι εννοούμε «συναίσθημα» και με τι πλούτο εμποτίζουμε τη λέξη. Εννοούμε συναίσθημα με τα βάθη, ας πούμε, του Ρασκόλνικοφ και του «ηλίθιου» Πρίγκιπα Μίσκιν ή εννοούμε ότι ένα ανθρωπόμορφο ρομπότ μού «χαμογελά», με ρωτά πώς πέρασα και, με βάση τις λέξεις-κλειδιά που περιλαμβάνει ο αλγόριθμος που το κινεί, αποκρίνεται στην απάντησή μου με «χαίρομαι» ή «λυπάμαι»; Ενα τέτοιο ρομπότ, ίσως εξελιγμένο πολύ περισσότερο, όντως μπορεί να βρίσκεται στα πρόθυρα του εμπορίου, όντως μπορεί να αποτελέσει σεξουαλικό βοήθημα ή, με άλλες μορφές, να τύχει ευρείας διάδοσης που μπορεί να αλλάξει την καθημερινότητα πολλών. Αλλά πρόκειται για μηχανή με συναίσθημα; Προφανώς όχι. Το ζωντανό ανθρώπινο σώμα προικίζεται με ικανότητες που αναπτύσσονται αλληλοσυμπληρούμενες. Η αλληλοεπικοινωνία και η αλληλοδιαμόρφωση των πέντε αισθήσεων, η απόκτηση της γλώσσας, η απαγόρευση της αιμομιξίας, η αίσθηση του συνανήκειν, η συνείδηση που τύπτει κ.λπ. αναπτύσσονται από τη βρεφική ηλικία και εξελίσσονται με τρόπους που συνδιαμορφώνουν τόσο τον συναισθηματικό κόσμο όσο και τον νου ευρύτερα. Οπως συνδιαμορφώνουν και το ανθρώπινο σώμα. Εξυπνες μηχανές με «συναίσθημα» θα αποτυπώσουν ψηφιακά όλα αυτά βάσει αλγορίθμων; Ας μην υπερβάλλουμε. Δεν πρέπει να αποδεχόμαστε τοις μετρητοίς όσα φαντασιώνονται, κάποτε ιδιοτελώς, οι μελλοντολόγοι και ορισμένοι υπερφίαλοι επιστήμονες.
● Ακόμη κι έτσι, λοιπόν, τι θα συμβεί με τη δημόσια σφαίρα;
Μάλλον θα αλλάξει. Και προς το καλύτερο και προς το χειρότερο. Οπως έγινε και με τις προηγούμενες «βιομηχανικές επαναστάσεις». Δεν χρειάζεται να είμαστε ούτε τεχνολάγνοι ούτε τεχνοφοβικοί.
● Αλλά η ιδιωτικότητα, η ελευθερία, η δημοκρατία; Τι καλείται να σκεφτεί και να πράξει εδώ η Αριστερά;
Θα μου επιτρέψετε να ξεκινήσω με το γνωστό: «είναι ο καπιταλισμός, ηλίθιε». Με τον απαράβατο κινητήριο σκοπό του –το κέρδος πάση θυσία– και με τις νέες τεχνολογίες ως πρόσθετα δικά του όπλα. Οπότε η Αριστερά οφείλει να αποκριθεί με τα δικά της όπλα: σκέψη, συναίσθημα, γενναιοδωρία, οργάνωση των πολλών και αγώνας υπέρ της ελευθερίας, της ισότητας, της κοινωνικής δικαιοσύνης. Και με την αξιοποίηση των νέων τεχνολογιών από τη δική της, αντίστροφα μεροληπτική, σκοπιά. Μέσα από τις νέες δυνατότητες που ενδέχεται να φέρουν.
● Η φιλοσοφία και η ιστορία των επιστημών και της τεχνολογίας ως μάθημα στις σχολές των θετικών επιστημών και στις ιατρικές, μπορούν να συμβάλουν στη δημοκρατική αφύπνιση της κριτικής συνείδησης;
Αν κάπου πρέπει να αντισταθούμε, είναι στην τάση να επικρατήσει η τεχνοκρατική σκέψη, όχι να τεθεί φρένο στην τεχνολογική καινοτομία. Οπου τόσο τα ζητήματα που εξετάζει εξειδικευμένα ένα τέτοιο μάθημα όσο και οι ανθρωπιστικές σπουδές ευρύτερα διευρύνουν και εμπλουτίζουν την ανθρώπινη σκέψη και ασκούν έλλογη και εμπεριστατωμένη κριτική, σαρωτική κάποιες φορές, σε αναγωγιστικές μορφές προσέγγισης που θεοποιούν τους αλγορίθμους. Χωρίς, βέβαια, να υποτιμούν καθόλου τη χρησιμότητά τους. Οσο η τεχνολογία εξελίσσεται τόσο γίνεται επιτακτικότερη η ανάγκη για την έλλογη κριτική αποτίμησή της μέσω των ανθρωπιστικών σπουδών. Που για ευδιάκριτους λόγους υποτιμώνται σήμερα συστηματικά.
