Ως επί δεκαεπταετία δικηγόρος υποθέσεων του ευρύτερου δικαίου των ιδιωτικών συναλλαγών («εμπορικολόγος», όπως λέγεται στο συνάφι μας), με εκτενή διαχειρισθείσα ύλη από τους κλάδους τού τραπεζικού, του εταιρικού και του πτωχευτικού δίκαιου, είμαι εις θέση να κατανοώ, εγγύτερα από τον μέσο κοινωνό, την αρχή του τέλους για τη μεσαία και μεγάλη επιχείρηση παροχής υπηρεσιών, την επιχείρηση προδήλως «πρωταθλητή» στον κλάδο της.
Η επιχείρηση παροχής υπηρεσιών βασίζεται σε ένα μοντέλο οικονομικής διακυβέρνησης το οποίο, μετά την κατάρρευση τού λεγόμενου «Σιδηρού παραπετάσματος» και τις απαρχές της παγκοσμιοποίησης, ήδη από το δεύτερο ήμισυ της δεκαετίας του ’80, ονομάζεται «καταναλωτισμός». Ο «καταναλωτής», συμφώνως με το δίκαιο της Ε.Ε. και τη φιλοσοφία που διέπει το τελευταίο, είναι «προστατευόμενη» συναλλακτική οντότητα, διότι προσχωρεί σε συμβάσεις σταθερών όρων (αγγλ. standard form), δηλαδή σε συμβάσεις μαζικού χαρακτήρα, τις οποίες δεν δύναται εκ των πραγμάτων να διαπραγματευτεί. Περαιτέρω, ο «καταναλωτής» δεν μετέχει στην διαμόρφωση τού προϊόντος εν στενή ή εν ευρεία εννοία, δεν γνωρίζει τα ενδότερα της επιχείρησης που «λανσάρει» το, λ.χ., «πακέτο τουριστικών υπηρεσιών».
Εκτός από τη νομική έννοια τού «καταναλωτού», χρήζει να μας απασχολεί και η πραγματική έννοια. Πότε έχουμε εν τοις πράγμασι «καταναλωτισμό»; Ποιος πολίτης (δύναται να) φέρει ιδιότητα «καταναλωτού»; Το «ταξικό πρόσημο» τού «καταναλωτού» εντοπίζεται στα οικονομικά στρώματα τα οποία εκ των πραγμάτων δεν δύνανται να αποταμιεύουν, δηλαδή στα μικρά και στα μικρομεσαία στρώματα. Τα εν λόγω στρώματα, κατά τις «αισιόδοξες» μεταπολεμικές δεκαετίες έως τις απαρχές της παγκοσμιοποίησης, απολάμβαναν μικρά πλην σταθερά εισοδήματα, μικρές μισθολογικές προαγωγές πλέον της εν γένει εργασιακής και ασφαλιστικής βεβαιότητας που παρείχαν τα νομικά συστήματα των αλλοτινά μεικτών και εν πολλοίς «εθνικών» οικονομιών της παλαιάς ΕΟΚ. Το σταθερό εισόδημα διαχέεται στην αγορά, μεταφράζεται σε φθηνό(τερο) ένδυμα, σε φθηνό(τερο) έπιπλο, σε φθηνό(τερο) μπιμπελό, σε μικρού κυβισμού αυτοκίνητο, σε ολιγοήμερη εκδρομή. Οτιδήποτε φθηνό(τερο) χρήζει ανά τακτά διαστήματα να απορρίπτεται ως «αναλωθέν» υλικό ή να προσπερνάται ως βιωθείσα εμπειρία και να αντικαθίσταται από το νέο υλικό ή τη νέα εμπειρία· ιδού λοιπόν η «κατανάλωση» ως μακροοικονομική διεργασία.
Η πολυσυζητημένη «μεσαία τάξη» (αγγλ. middle & upper middle class), η οποία κατά τις μεταπολεμικές δεκαετίες, επίσης έως τις απαρχές της παγκοσμιοποίησης, απολάμβανε οικονομικής αυτοτέλειας, ευμάρεια ουχί «πλούτο» εν στενή εννοία, δεν παρήγαγε μάζα «καταναλωτών» αλλά, αντιθέτως, μια στενότερη πληθυσμιακά κοινωνική ομάδα στοχευμένων αγοραστών - «μικρο-επενδυτών». Το ακριβό(τερο) ένδυμα, το ακριβό(τερο) έπιπλο, το ακριβό(τερο) μεσαίου κυβισμού αυτοκίνητο, η μικρή εξοχική κατοικία διαρκούν στον χρόνο, τα «βγάζουν τα λεφτά τους», κατά το αγοραίως λέγειν.
Όταν ο "γίγαντας" δανείζεται
Όταν φιλοδοξείς να είσαι «γίγαντας», είναι θεμελιωδώς απαραίτητο να «κόβεις εισιτήρια», επίσης κατά το αγοραίως λέγειν. Σε μια Ε.Ε. όπου το εν γένει κοινωνικό κράτος υποχωρεί, όπου η παραγωγή «καταναλωτικών» προϊόντων ολοένα και εκχωρείται στους «τίγρεις» της άπω Ανατολής, όπου οι μισθοί «παγώνουν», ήδη από τας αρχάς της πρώτης δεκαετίας τού 2000, εν ονόματι της προληπτικής διασωστικής πολιτικής των «γιγάντων», ο δανεισμός συστήνει το ύστατο καταφύγιο. Ο «γίγαντας», ο οποίος έχει απολέσει χιλιάδες «εισιτηρίων», εξαναγκάζεται να δανειστεί για να τηρήσει ψηλά το brand name του.
Ο «καταναλωτής» με τον «καθεστωτικά» συρρικνωμένο μισθό εξαναγκάζεται να συνάψει διακοποδάνειο για να έλθει, λ.χ., από το μελαγχολικό Βέλγιο στην ηλιόλουστη Κρήτη, προφανώς γιατί το θεωρεί κρίμα να βιώσει το γήρας χωρίς να έχει επιφυλάξει διά εαυτόν και διά οικείους ένα επιμορφωτικό «εξωτικό» ταξίδι. Τι θα συμβεί όμως κατά την επιστροφή στο Βέλγιο, εάν η επιχείρηση που απασχολεί τον εν λόγω «καταναλωτή» εκτάκτως προκρίνει «περικοπές»; Πώς θα εξυπηρετηθεί το διακοποδάνειο;
Ο φαύλος κύκλος της ευρω-ενωσιακής αποανάπτυξης ζημιώνει αναλογικά τους πάντες. Από τον φιλήσυχο εισοδηματικά «μικρο-αστό» που οραματίζεται το ταξίδι στην Κρήτη έως τον επιχειρηματικό «γίγαντα» με τα «πήλινα πόδια» των δανείων δυνάμεων που θα αναλάβει να οργανώσει το ταξίδι αυτό. Για να είσαι «γίγαντας», για να είσαι «πρωτοκλασάτος» σε οικονομική ισχύ, χρειάζεσαι τους πολλούς να «ψηφίζουν» το προϊόν σου ξανά και ξανά.
Ο καπιταλισμός άλλωστε θεμελίωσε το πρώτο αναδιανεμητικό μοντέλο οικονομικής διακυβέρνησης που με τη σειρά του θεμελίωσε τη φιλελεύθερη, πλουραλιστική αστική δημοκρατία. Το μοντέλο «λογιστικής» διακυβέρνησης που παρατεταμένα βιώνει η Ε.Ε. δεν είναι καπιταλισμός, δεν γεννά νέο πλούτο, δεν διαμορφώνει περιβάλλον υγιούς ανταγωνισμού και αναλογικής κοινωνικής ευημερίας, όπως άλλοτε. Από τη Lehman Brothers έως την Thomas Cook μεσολάβησε μία δεκαετία και κάτι, ας μην το συνυπολογίσουν οι κ. ιθύνοντες της νέας Commission, οι θεματοφύλακες του «ευρωπαϊκού τρόπου ζωής», κατά την ενάσκηση της «συνετής» διακυβέρνησης των ευρωπαϊκών θεμάτων.
Όταν ανακτηθεί ο καπιταλισμός με τα φυσικά του, «ορθόδοξα», χαρακτηριστικά, ίσως τότε η Αριστερά να δυνηθεί να απαντήσει με τα αντίστοιχα ειδικά της. Έως τότε, ο δικαιωματισμός θα σηματοδοτεί και θα νοηματοδοτεί την Αριστερά, και αυτό είναι ασφαλώς «ορθόδοξο».
* Ο Δημήτρης Π. Κυριακαράκος είναι δικηγόρος LLM (International & Comparative Business Law - London Metropolitan University).
