Αλλά υπάρχουν και κοινά χαρακτηριστικά που βγαίνουν από τη δομική σχέση μεταξύ Δικαίου, πολιτικής και (νομικής) ιδεολογίας. Ας πάρουμε την περίφημη γνωμοδότηση του κ. Ντογιάκου, εισαγγελέα του Αρείου Πάγου. Υποστήριξε ότι η ΑΔΑΕ δεν έχει αρμοδιότητα να διαχειρίζεται αιτήματα πολιτών για ενημέρωση σχετικά με παρακολούθησή τους για λόγους εθνικής ασφάλειας ή να απευθύνεται γι’ αυτόν τον λόγο σε παρόχους τηλεφωνίας.
Ο καθηγητής Ξενοφών Κοντιάδης, που με μια σειρά παρεμβάσεων έχει την πιο ολοκληρωμένη τοποθέτηση για την αντισυνταγματικότητα των υποκλοπών, αντέταξε ότι η γνωμοδότηση «είναι νομικά αστήρικτη, παρερμηνεύοντας την ισχύουσα νομοθεσία και το άρθρο 19 παρ. 2 του Συντάγματος» και πρόσθεσε πρόσφατα ότι η «συγκάλυψη των υποκλοπών αποτελεί σκάνδαλο μέσα στο σκάνδαλο».
Την άποψη Ντογιάκου υποστήριξε παθιασμένα ο Βορίδης στη Βουλή. Εφ’ όσον οι υποκλοπές ακολούθησαν τις διαδικασίες που ορίζει ο νόμος (Μητσοτάκη) ήταν νόμιμες και σύμφωνες με το κράτος δικαίου. Στον Κοντιάδη απάντησε ο γνωστός συνταγματολόγος κ. Πρετεντέρης, αποκαλώντας τον «ψεκασμένο» και «γραφικό σαχλαμάρα». Φαντάζομαι ότι οι εκσυγχρονιστές και οι «μένουμε Ευρώπη», που ορκίζονται στην αυθεντία των ειδικών, του εξήγησαν ότι τέτοιες δηλώσεις δεν αρμόζουν στην «αστική ευγένεια» και ο ιδιοκτήτης θα τον απολύσει.
Τη συνταγματικότητα των υποκλοπών και της συγκάλυψής τους υποστηρίζουν λίγοι δικαστές και νομικοί, την παρανομία η μεγάλη πλειονότητα των συνταγματολόγων. Και οι δύο πλευρές πιστεύουν ότι υπάρχει μία σωστή απάντηση και είναι η δική τους. Ποιος έχει δίκιο; Για να κατανοήσουμε τη λειτουργία της νομικής ιδεολογίας και του κράτους δικαίου, στο οποίο ομνύουν και οι δύο πλευρές, ας συζητήσουμε τη σχέση Δικαίου και πολιτικής.
Η ερμηνεία του Δικαίου
Το Σύνταγμα και οι νόμοι αποτελούνται από γενικούς κανόνες που δεν μπορούν να προβλέψουν τις χιλιάδες υποθέσεις που θα προκύψουν. Επειδή, λοιπόν, το κείμενο του νόμου δεν έρχεται με οδηγίες χρήσης πρέπει πρώτα να ερμηνευτεί. Αλλά, όπως μας διδάσκει η ερμηνευτική, αυτό δεν σημαίνει την εξεύρεση του ενός «ορθού» νοήματος που βρίσκεται κρυμμένο στη διάταξη και περιμένει την αποκάλυψή του.
Οι περισσότερες διαφωνίες περί συνταγματικότητας δημιουργούνται γιατί υπάρχουν τουλάχιστον δύο αντικρουόμενες αλλά εξίσου εύλογες ερμηνείες. Αν δεν υπήρχε αυτή η «σύγκρουση» ερμηνείας, η υπόθεση δεν θα έφτανε στα δικαστήρια. Αυτός είναι και ο λόγος που τα νομικά συστήματα προβλέπουν δεύτερο και τρίτο δικανικό βαθμό, χωρίς βέβαια να πιστεύουν ότι ο σύμβουλος Επικρατείας ή ο αρεοπαγίτης «ξέρει» τον νόμο καλύτερα από τον πρωτοδίκη. Απλώς, μεταφέρουν την ευθύνη των δύσκολων αποφάσεων σε πολλούς δικαστές που αποφασίζουν με ψηφοφορία. Η πλειοψηφία βαπτίζεται η μοναδική ορθή απόφαση, αλλά οι μειοψηφούντες δικαστές συνεχίζουν να πιστεύουν στο δίκιο τους.
Παράδειγμα κειμενικής απροσδιοριστίας αποτελούν οι διατάξεις για το «δικαίωμα στη ζωή» ή την «αξιοπρέπεια» των Συνταγμάτων και των καταλόγων δικαιωμάτων. Η γλωσσική διατύπωση δεν λέει αν είναι νόμιμη η άμβλωση, η ευθανασία ή οι επαναπροωθήσεις προσφύγων που οδηγούν σε πνιγμούς. Περιλαμβάνει η «αξιοπρέπεια» τις απαραίτητες προϋποθέσεις για επιβίωση, όπως τροφή, στέγη, περίθαλψη;
Η ερμηνεία της διάταξης αποτελεί την αρχή της αντιπαράθεσης και δεν δίνει λύση. Τα πράγματα δυσκολεύουν περισσότερο, όταν η αντιδικία αφορά αντικρουόμενα δικαιώματα. Η αντιπαράθεση ελευθερίας και ασφάλειας, που είναι κεντρική στις υποκλοπές, δεν μπορεί να απαντηθεί βάσει της γραμματικής ερμηνείας των σχετικών διατάξεων. Οι δικαστές πρέπει να αποφασίσουν χρησιμοποιώντας μια γενική θεωρία για το πώς (πρέπει να) λειτουργεί μια δημοκρατική κοινωνία και πόσο (επιτρέπεται να) περιορίζει τις ελευθερίες για να προστατεύσει τους πολίτες. Συχνά η απόφαση παρουσιάζεται ως η μόνη ορθή, αλλά η επιχειρηματολογία απουσιάζει. Οι ιδεολογικές, ηθικές ή θρησκευτικές πεποιθήσεις επηρεάζουν την απόφαση, συνειδητά ή ασυνείδητα, αλλά κανένας δικαστής δεν το αναγνωρίζει.
Η πιο ολοκληρωμένη συζήτηση γι’ αυτά τα θέματα γίνεται στην Αμερική. Απόφαση του Ανώτατου Δικαστηρίου με ψήφους 5 «υπέρ» και 4 «κατά» κατοχύρωσε την εκλογή του προέδρου Τζορτζ Μπους, απορρίπτοντας την προσφυγή του υποψήφιου των Δημοκρατικών Αλ Γκορ. Ενας δικαστής με την ψήφο του αποφάσισε ποιος θα εκλεγεί πρόεδρος. Αυτός είναι και ο λόγος που στις προεδρικές εκλογές η δυνατότητα του προέδρου να επιλέξει δικαστές αλλάζοντας την ιδεολογική σύνθεση του Ανώτατου Δικαστηρίου αποτελεί κεντρικό διακύβευμα. Ο πρόεδρος Τραμπ επέβαλε τρεις δεξιούς δικαστές έπειτα από άγρια διαμάχη στο Κογκρέσο για τις πολιτικές απόψεις των υποψηφίων. Οι τρεις δημιούργησαν την 5-4 πλειοψηφία που κατάργησε πέρσι το δικαίωμα στην άμβλωση. Αναγνωρίζεται, λοιπόν, ότι στις αποφάσεις με σημαντικές πολιτικές επιπτώσεις η ερμηνεία του Συντάγματος δεν είναι «αντικειμενική». Οι πολιτικές πεποιθήσεις των δικαστών έχουν κεντρική σημασία.
Η πιο πετυχημένη αντιπολίτευση
Θα μου πείτε άλλο οι ΗΠΑ άλλο η Ελλάδα. Αυτό θα ίσχυε αν οι Ελληνες δικαστές είχαν ανακαλύψει μία μέθοδο ερμηνείας, άγνωστης στον υπόλοιπο κόσμο, που εγγυάται την ορθότητα των αποφάσεών τους. Ας θυμίσουμε μερικές αποφάσεις της περιόδου 2012-2019. Το πρώτο και το δεύτερο μνημόνιο ήταν συνταγματικά (Συμβούλιο της Επικρατείας, 2012). Ο νόμος Παππά για την αδειοδότηση τηλεοπτικών καναλιών, αντισυνταγματικός (ΣτΕ, 2017). Ο νόμος Μπαλτά για την επιλογή διευθυντών στα σχολεία, αντισυνταγματικός (ΣτΕ 2017). Αντισυνταγματική η πρακτική του Δημοσίου να παρατείνει τη δυνατότητα φορολογικού ελέγχου φυσικών και νομικών προσώπων που εμπλέκονται στις λίστες φοροδιαφυγής (ΣτΕ, 2017).
Η παράταση των συμβάσεων συμβασιούχων στους ΟΤΑ, αντισυνταγματική (Ελεγκτικό Συνέδριο, 2017). Η μείωση αποδοχών των δικαστικών λειτουργών, στρατιωτικών και αστυνομικών είναι αντισυνταγματικές αναδρομικά, ενώ των πανεπιστημιακών όχι (Μισθοδικείο και ΣτΕ, 2016, 2019). Το ΣτΕ κατάργησε την υπουργική απόφαση που επέβαλε σε δικαστές την υποβολή δηλώσεων «πόθεν έσχες» και ριζική μεταβολή των όρων (ΣτΕ, 2017). Η μη καταβολή δεδουλευμένων, ακόμη και μακροχρόνια, από εργοδότες δεν αποτελεί βλαπτική μεταβολή της συμβατικής σχέσης (Αρειος Πάγος, 2017). Με πλειοψηφία μίας ψήφου, το ΣτΕ ακύρωσε το 2018 το νέο πρόγραμμα του μαθήματος Θρησκευτικών, επειδή δεν έχει ορθόδοξο κατηχητικό χαρακτήρα και δίνει πληροφορίες για άλλα δόγματα και θρησκείες, μια απόφαση που θα αναλύσουμε στα επόμενα.
Υπάρχει, βέβαια, αιτιολόγηση των αποφάσεων και μειοψηφούσες απόψεις. Στο τεράστιο αρχείο της νομολογίας και της δικολαβικής μπορούν να βρεθούν αιτιολογήσεις για κάθε απόφαση και την αντίθετή της. Γι’ αυτό η επιχειρηματολογία των αποφάσεων έχει μεγάλη σημασία. Μπορεί να ουδετεροποιήσει ένας δικαστής τις πεποιθήσεις του όταν αποφασίζει για πολιτικές ή κοινωνικές αντιπαραθέσεις που επηρεάζουν την ισορροπία εξουσίας; Είμαστε υποχρεωμένοι να εξετάσουμε τις πολιτικές επιπτώσεις των αποφάσεων αν δείχνουν μια σημαντική τάση. Νομοθετήματα του πυρήνα των προγραμματικών δεσμεύσεων της κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ ακυρώθηκαν, ενώ πολύ χειρότερα των προηγούμενων κυβερνήσεων επιβραβεύτηκαν.
Τα νομικά συστήματα έχουν ασφαλιστικές δικλίδες που επιτρέπουν στα δικαστήρια να αποφεύγουν την ανάληψη υποθέσεων που βρίσκονται στο κέντρο της πολιτικής αντιπαράθεσης, όταν μάλιστα τα επιχειρήματα των δύο πλευρών είναι ισορροπημένα. Η «αρχή της ανάγκης», για παράδειγμα, επιλέγει σημαντικές κυβερνητικές αποφάσεις πάνω από άλλες νομικές αξίες. Το ΣτΕ τη χρησιμοποίησε για να θεωρήσει τα δύο πρώτα μνημόνια συνταγματικά, όχι όμως τον νόμο της αδειοδότησης των καναλιών. Συνεχίζουμε στο επόμενο.
* Καθηγητής του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, διευθυντής του Ινστιτούτου «Νίκος Πουλαντζάς»
