Αλμπερτ Αϊνστάιν (1879-1955). Εμβληματική φυσιογνωμία, από τις πλέον αναγνωρίσιμες παγκοσμίως. Κατεξοχήν επιδραστικός επιστήμονας, αλλά και πολιτικός διανοητής και φιλόσοφος του 20ού αιώνα, τιμήθηκε με το Νόμπελ Φυσικής το 1921.
Πανεπιστημιακός με ειλικρινή αγάπη και προσήλωση για το λειτούργημά του, έλεγε ότι «όποιος αγαπάει την πράξη χωρίς τη θεωρία μοιάζει με ναύτη που ανεβαίνει σ’ ένα καράβι χωρίς πηδάλιο και χωρίς πυξίδα».
Πίστευε και ακολουθούσε τη ρήση του Πυθαγόρα «ή πρέπει να σιωπήσεις, ή να πεις κάτι καλύτερο από τη σιωπή». Και, πράγματι, όταν αποφάσιζε να εγκαταλείψει τη σιωπή, ο λόγος του απασχολούσε διαχρονικά την παγκόσμια πολιτική και επιστημονική κοινότητα.
Οταν συνάντησε στην Καλιφόρνια τον φίλο και ομοϊδεάτη του Τσάρλι Τσάπλιν, ο μεταξύ τους διάλογος έγραψε ιστορία. «Αυτό που θαυμάζω περισσότερο στην τέχνη σας είναι η οικουμενικότητά της. Δεν λέτε ούτε λέξη κι όμως ο κόσμος σάς καταλαβαίνει», είπε ο Αϊνστάιν στον Τσάπλιν. Για να απαντήσει ο δεύτερος: «Είναι αλήθεια. Ωστόσο η δική σας φήμη είναι ακόμη μεγαλύτερη. Ο κόσμος σάς θαυμάζει, ενώ κανείς δεν σας καταλαβαίνει».
Αμείλικτος αντίπαλος του εθνικοσοσιαλισμού και του ναζιστικού κόμματος διακήρυσσε πάντοτε: «Περιέγραψα την παρούσα κατάσταση των πραγμάτων στη Γερμανία ως μια κατάσταση ψυχικής διαταραχής των μαζών... Ο μεγάλος μου φόβος είναι ότι αυτή η επιδημία του μίσους και της δύναμης θα εξαπλωθεί σε ολόκληρο τον κόσμο. Ερχεται από τα βάθη στην επιφάνεια σαν πλημμύρα, ώσπου οι ανώτερες περιοχές απομονώνονται, τρομοκρατούνται και αποθαρρύνονται κι ύστερα καταποντίζονται κι αυτές».
Ως Εβραίος απολύθηκε από το Πανεπιστήμιο και για να αποφύγει τις διώξεις και τον κίνδυνο ζωής αυτοεξορίστηκε στην Ελβετία και τελικά στις ΗΠΑ.
Ο Χίτλερ κραυγάζει: «Αν η απόλυση Εβραίων επιστημόνων σημαίνει τον αφανισμό της σύγχρονης γερμανικής επιστήμης, τότε θα αντέξουμε χωρίς επιστήμη για λίγα χρόνια».
Η συμπαράστασή του στην επιστήμη και στους επιστήμονες εν γένει μπροστά σε κάθε εναντίωση είναι απόλυτη. Οταν στις ΗΠΑ κυριαρχούσε η Επιτροπή Αντιαμερικανικών Ενεργειών, δηλώνει: «Το πρόβλημα με το οποίο έρχονται αντιμέτωποι οι διανοούμενοι αυτής της χώρας είναι πολύ σοβαρό. Οι αντιδραστικοί πολιτικοί έχουν καταφέρει να ενσταλάξουν στο κοινό καχυποψία για όλες τις διανοητικές προσπάθειες επισείοντας μπροστά στα μάτια του έναν έξωθεν κίνδυνο». Προφητικοί λόγοι από την αμερικανική δεκαετία του 1950 μέχρι τη σημερινή Ελλάδα.
Σταθερά απέναντι σε κάθε ρατσισμό, στον αντισημιτισμό, στην ξενοφοβία και στη μισογυνία έγραφε από τις ΗΠΑ στον Μπέρτραντ Ράσελ: «Παραμένουν προκαταλήψεις των οποίων εγώ, ως Εβραίος, έχω πλήρη επίγνωση. Ωστόσο είναι ασήμαντες σε σύγκριση με τη στάση των λευκών προς τους συμπολίτες τους με πιο σκούρο δέρμα. Οσο περισσότερο Αμερικανός νιώθω, τόσο περισσότερο με ενοχλεί τούτη η κατάσταση».
Ειρηνιστής και σοσιαλιστής σε έναν συνδυασμό βαθιάς και ανυποχώρητης πίστης και πεποίθησης. Προσδιορίζει ως εξής τους κύριους στόχους: «Το χτίσιμο της κατανόησης μεταξύ των εθνών. Τη συνεργασία για την υλοποίηση του σοσιαλισμού. Την ανάπτυξη της κουλτούρας της προσωπικότητας. Την εκπαίδευση των νέων στον ειρηνισμό».
Δίνει διάλεξη στη Μαρξιστική Σχολή Εργατών με θέμα «Τι πρέπει να ξέρει ο εργάτης για τη θεωρία της σχετικότητας». Το ενδιαφέρον προφανές. Ιδού: «Σέβομαι τον Λένιν ως έναν άνθρωπο που, με μεγάλο προσωπικό κόστος, έκανε ό,τι του ήταν δυνατό για να επιτύχει κοινωνική δικαιοσύνη. Δεν θεωρώ τη μέθοδό του ενδεδειγμένη. Ωστόσο ένα πράγμα είναι σίγουρο. Ανθρωποι σαν τον Λένιν είναι εκείνοι που φυλάσσουν και αποκαθιστούν τη συνείδηση της ανθρωπότητας».
Σε άρθρο του στους New York Times παραθέτει τα λόγια του Φραγκλίνου Ρούζβελτ: «Πρέπει να καλλιεργήσουμε την επιστήμη των ανθρώπινων σχέσεων, δηλαδή την ικανότητα των ανθρώπων κάθε προέλευσης να ζουν μαζί και να εργάζονται μαζί στον ίδιο κόσμο, ειρηνικά».
Ως μείζονα κίνδυνο για τη δημοκρατία τόνιζε ότι «οι ιδιώτες καπιταλιστές ελέγχουν, άμεσα ή έμμεσα, τις κύριες πηγές πληροφοριών, τον Τύπο, το ραδιόφωνο και την εκπαίδευση».
Για τον θάνατό του, 18 Απριλίου 1955, στο Πρίνστον, ο τότε πρόεδρος των ΗΠΑ Ντουάιτ Αϊζενχάουερ θα δηλώσει: «Κανένας άλλος άνθρωπος δεν συνέβαλε τόσο πολύ στην τεράστια διεύρυνση της γνώσης στον 20ό αιώνα. Κι ωστόσο κανένας άλλος άνθρωπος δεν υπήρξε πιο ταπεινός κατέχοντας τη δύναμη που είναι η γνώση, πιο σίγουρος ότι η δύναμη δίχως σοφία είναι θανάσιμη».
Σημείωση: Παραπομπές στο βιβλίο του R. J. Gadney, «Η ζωή μου. Ο Αλμπερτ Αϊνστάιν αφηγείται», 2018, εκδόσεις Μεταίχμιο, μετάφραση Ιωάννα Ηλιάδη
* ομότιμος καθηγητής, πρώην αντιπρύτανης του Πανεπιστημίου Αιγαίου
