• Τι μας διδάσκει σήμερα η άνοδος και η κυριαρχία του Χίτλερ στα μέσα της δεκαετίας του 1930;
Τα μαθήματα είναι ίδια με αυτά που ήταν πάντοτε. Μια καθολική κρίση του κράτους και της κοινωνίας που οδηγεί σε θεμελιώδη απονομιμοποίηση της δημοκρατικής κυβέρνησης θα προκαλέσει σημαντικά επίπεδα δυσαρέσκειας και ταραχών, τα οποία επιτρέπουν σε ακραία εθνικιστικά, ξενοφοβικά και ρατσιστικά κινήματα να γίνουν δημοφιλή. Εάν το κρατικό σύστημα αδυνατεί να επιβιώσει, τότε μπορεί να θεωρηθεί από πλατιά στρώματα του πληθυσμού ότι ένα αυταρχικό καθεστώς προσφέρει τη λύση. Με το που θα εγκατασταθεί στην εξουσία ένα τέτοιο καθεστώς μπορεί να αποδειχτεί εξαιρετικά επικίνδυνο για τους ίδιους τους πολίτες του και να έχει ολέθριες διεθνείς συνέπειες.
• Γιατί θεωρείτε ότι ο Χίτλερ θα μπορούσε να εμφανιστεί μόνο σε μια σύγχρονη κοινωνία;
Ηταν ένας λαϊκιστής ηγέτης, τέτοιος που δεν θα μπορούσαμε να φανταστούμε πριν από τις συνθήκες που δημιούργησε ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος. Οχι μόνο η τεράστια μετατόπιση που ακολούθησε τον πόλεμο, αλλά και η δυσλειτουργία της κομματικής πολιτικής, ο ακραίος ρατσιστικός εθνικισμός και -όχι λιγότερο σημαντικό- η κατάρρευση του καπιταλιστικού συστήματος κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Υφεσης των αρχών της δεκαετίας του 1930 ήταν ουσιώδη στοιχεία για την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία. Ολα αυτά ήταν σύγχρονα φαινόμενα. Τα Μέσα Ενημέρωσης ήταν, επίσης, καθοριστικά για την αποτελεσματικότητα της ναζιστικής προπαγάνδας. Λόγω του τρόπου που εκμεταλλεύτηκε τα ΜΜΕ, ο Χίτλερ ήταν ένας από τους πρώτους σύγχρονους πολιτικούς.
• Γιατί εντάσσονται οι άνθρωποι σε ναζιστικά κινήματα; Είναι θέμα εθνικής παράδοσης, κάποιων ειδικών ιστορικών συνθηκών ή ορισμένων ψυχολογικών μηχανισμών;
Η πολιτική κουλτούρα της Γερμανίας περιείχε επί μακρόν ισχυρές δημοκρατικές αλλά και εθνικιστικές παραδόσεις. Και ο ναζισμός ήταν απλώς ένα περιθωριακό κίνημα πριν από τη Μεγάλη Υφεση του 1930. Ετσι, οι ειδικές συνθήκες τού πώς η ύφεση επηρέασε τη Γερμανία και αλληλεπίδρασε με την πολιτική της κουλτούρα ήταν προφανώς ο καθοριστικός παράγοντας. Στις γενικές εκλογές του 1928, περισσότερο από το 97% του πληθυσμού επέλεξε να μην ψηφίσει το κόμμα του Χίτλερ. Οι Σοσιαλδημοκράτες απέσπασαν 30% των ψήφων στις ίδιες εκλογές. Μέχρι το 1932, το Ναζιστικό Κόμμα είχε μετατραπεί στο μεγαλύτερο πολιτικό κόμμα της Γερμανίας, παρότι δεν ήταν ακόμα ικανό να κερδίσει την υποστήριξη λίγο παραπάνω από το ένα τρίτο του εκλογικού σώματος. Μέχρι τότε, η οικονομική κρίση είχε υπονομεύσει την πίστη σε όλα τα κατεστημένα κόμματα, η υποστήριξη της δημοκρατίας είχε καταρρεύσει και η πολιτική είχε πολωθεί ανάμεσα στην άκρα Αριστερά και στην άκρα Δεξιά. Οι επιλογές για τους περισσότερους έμοιαζε να περιορίζονται στον κομμουνισμό (ένα ανάθεμα για τις ανώτερες και κυρίως τις μεσαίες τάξεις) και στον ναζισμό. Ενα καθοριστικό κριτήριο για την ψήφο υπήρξε η θρησκεία. Ο ναζισμός κατέκτησε υψηλά επίπεδα υποστήριξης στις προτεσταντικές περιοχές της Γερμανίας, αλλά συνάντησε πολύ μεγαλύτερες δυσκολίες να διεισδύσει στις καθολικές περιοχές. Πέρα από την κυριαρχία της θρησκείας, οι άνθρωποι ψήφισαν σε μεγάλους αριθμούς υπέρ του Χίτλερ εξαιτίας ταξικών συμφερόντων, με τον φόβο του μαρξισμού, και διότι πίστευαν ότι το κίνημα των ναζί αποτελούσε τη μόνη δυνατότητα να εγκαθιδρυθεί η εθνική ενότητα και να ξαναχτιστεί ένα ισχυρό, περήφανο έθνος με ευημερία. Ενα ψυχολογικό συστατικό -το οποίο δεν περιορίζεται με κανένα τρόπο στους Γερμανούς- υπήρξε η προθυμία τους να εμπιστευτούν το μέλλον τους σε έναν ισχυρό ηγέτη, τον οποίο αντιμετώπιζαν ως σωτήρα που θα μπορούσε να φέρει την εθνική λύτρωση.
• Μπορούν οι ιστορικοί να απαλλαγούν από την ηθική αντίληψη της Ιστορίας και να μελετήσουν τον ναζισμό ως ένα κοινωνικό φαινόμενο;
Δεν νομίζω ότι οι ιστορικοί μπορούν ή θα έπρεπε να διαγράψουν την ηθική διάσταση όταν γράφουν για τον ναζισμό. Θα φαινόταν, για να το θέσω ήπια, αλλόκοτο το να πάρουν οι ιστορικοί μια ηθικά ουδέτερη θέση όταν διαπραγματεύονται, για παράδειγμα, την καταδίωξη και εξολόθρευση των Εβραίων. Ετσι, η αφαίρεση των ηθικών αξιών δεν είναι ούτε δυνατή ούτε επιθυμητή. Εν πάση περιπτώσει, αυτό δεν αποκλείει μια ψύχραιμη, σοβαρή ακαδημαϊκή ανάλυση του ναζισμού ως κοινωνικού φαινομένου. Αντίθετα, η καλύτερη κατανόηση των ηθικών διαστροφών που κυριαρχούσαν στη ναζιστική ιδεολογία απαιτεί, όντως, την πιο εξονυχιστική και ακριβή αποτίμηση του γιατί άνθρωποι με υψηλό πολιτιστικό επίπεδο σε μια σύγχρονη χώρα αποδείχτηκαν πρόθυμοι να θεωρήσουν καλές και να δικαιολογήσουν ιδέες που εμείς θεωρούμε εντελώς αποκρουστικές, αλλά και γιατί ήταν πρόθυμοι να εφαρμόσουν πολιτικές που σε εμάς μοιάζουν να σηματοδοτούν το απόλυτο βάθος της απανθρωπιάς.
• Ποιος είναι ο ρόλος της σημερινής βαθιάς ευρωπαϊκής κοινωνικο-οικονομικής κρίσης στην άνοδο ακροδεξιών, ρατσιστικών ακόμα και φασιστικών κινημάτων;
Η τωρινή ανάπτυξη εθνικιστικών, ξενοφοβικών και ρατσιστικών κομμάτων σε όλη την Ευρώπη αποτελεί σαφώς πολιτική συνέπεια της βαθιάς κρίσης των ευρωπαϊκών κρατών, αρχής γενομένης από το τραπεζικό κραχ του 2008. Για πολλούς λόγους, με τους οποίους έχουμε πλέον εξοικειωθεί, οι πολιτικοί αποδείχτηκαν ανίκανοι να βρουν γρήγορες και ικανοποιητικές απαντήσεις ανάλογες της σοβαρότητας των κοινωνικο-οικονομικών προβλημάτων, κυρίως της ευρωζώνης. Μέσα στη βαθύτατη κοινωνική και οικονομική αθλιότητά τους, την οργή και δυσαρέσκεια -ιδιαίτερα διαδεδομένες στη Νότια Ευρώπη-, οι πολίτες σε μεγάλους αριθμούς, κάτι που δεν προκαλεί έκπληξη, απέρριψαν τα κυρίαρχα κόμματα και, όλο και περισσότερο, στράφηκαν σε λαϊκίστικα κινήματα που δείχνουν να έχουν τη συνταγή για την ανάκαμψη και τα οποία επικεντρώνουν, με τον πιο ανορθολογικό και άδικο τρόπο, στο να καθιστούν τους μετανάστες και τις φυλετικές μειονότητες σε αποδιοπομπαίους τράγους για τα δικά τους βάσανα και τις δυστυχίες.
• Στο πρόσφατο παρελθόν υπήρξαν ιστορικοί που προσπάθησαν να εξισώσουν τον ναζισμό με τον σταλινισμό και την Αριστερά γενικότερα. Στην Ελλάδα ο συντηρητικός κυβερνητικός συνασπισμός έχει υιοθετήσει τη «θεωρία των δύο άκρων»: του αριστερού ΣΥΡΙΖΑ και της ναζιστικής Χρυσής Αυγής. Τι λέτε γι’ αυτό;
Είναι εξόφθαλμα παράλογο το να προσπαθείς να εξισώσεις τον ναζισμό με την Αριστερά γενικά, η οποία περιλαμβάνει μεγάλη ποικιλία σοσιαλιστικών και εργατικών κινημάτων, τα περισσότερα εκ των οποίων δημοκρατικά, διεθνιστικά στην οπτική τους και τα οποία επιδιώκουν την ειρήνη και την ισότητα και όχι τον υπερεθνικισμό και τον ρατσιστικό ιμπεριαλισμό, στοιχεία που υπήρξαν χαρακτηριστικά του ναζισμού.
Στη σύγκριση ναζισμού και σταλινισμού, η οποία με την πρώτη ματιά δείχνει πειστική, οι διαφορές, όταν υπάρχει μια αυθεντική ανάλυση, είναι πολύ πιο χτυπητές σε σχέση με οποιεσδήποτε δομικές ομοιότητες. Οποια και εάν είναι τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα του ΣΥΡΙΖΑ στη σημερινή Ελλάδα, είναι καθαρή ανοησία να τον τσουβαλιάζεις μαζί με την εντελώς ναζιστικοποιημένη Χρυσή Αυγή σε μια ολοκληρωτικά ανάρμοστη «θεωρία των δύο άκρων». Παρεμπιπτόντως, μοιάζει αλλόκοτο για κάποιον τρίτο εκτός Ελλάδας να βλέπει ένα ναζιστικό κόμμα να κερδίζει υποστήριξη στη χώρα σας, η οποία υπέφερε τόσο πολύ κάτω από το ναζιστικό καθεστώς μόλις εβδομήντα χρόνια πριν.
Ποιος είναι
Γεννημένος το 1949, ο Σερ Ιαν Κέρσοου είναι καθηγητής Νεότερης Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Σέφιλντ και θεωρείται ειδικός στην ιστορία της Γερμανίας του 20ού αιώνα, καθώς έχει ασχοληθεί επισταμένως με την περίοδο του Τρίτου Ράιχ. Εχει γίνει ιδιαίτερα γνωστός για τη μνημειώδη βιογραφία του Αδόλφου Χίτλερ, ενώ εργάστηκε επί χρόνια ως ιστορικός σύμβουλος του BBC και επιμελήθηκε γνωστές σειρές όπως «Οι Ναζί: μια προειδοποίηση της Ιστορίας» και «Ο πόλεμος του αιώνα». Στην ανάλυσή του οι δομές του ναζιστικού κράτους θεωρούνται περισσότερο σημαντικές από την προσωπικότητα των ναζιστών ηγετών. Στα ελληνικά κυκλοφορούν: η δίτομη βιογραφία του Χίτλερ από τις εκδόσεις Scripta (2005) και από τις εκδόσεις Πατάκη τα «Μοιραίες επιλογές» (2008) και «Ο Χίτλερ, οι Γερμανοί και η τελική λύση» (2011).
