Συζήτηση για τη μεγάλη ανθρώπινη περιπέτεια του σοσιαλισμού άνοιξε η προκλητική πρωτοβουλία της κυβέρνησης της Εσθονίας με τη συνάντηση για τα "εγκλήματα του κομμουνισμού και του ναζισμού". Το εγχείρημα κατέληξε σε φιάσκο: Από τα 27 κράτη - μέλη της Ε.Ε. μόνον 8 έλαβαν μέρος στην αντικομμουνιστική σύναξη που συγκάλεσε στο Ταλίν η προεδρία της χώρας.
Ξαναμαγειρεμένο φαγητό, θα έλεγε κανείς. Ευκαιρία επαναλήψεων της «θεωρίας των δύο άκρων» -της τερατώδους εξομοίωσης κομμουνισμού και ναζισμού. Αλλά και κάτι περισσότερο: Η σύμπτωση της σύναξης με την εκατοστή επέτειο του Οκτώβρη του 1917. Ευκαιρία για «να ξαναπιάσουμε τον κρίκο της αλυσίδας», όπως θα 'λεγε ο Λένιν, να ξαναδούμε την επικαιρότητα αυτού του συγκλονιστικού «οικουμενικού γεγονότος», της Οκτωβριανής Επανάστασης.
"Ένα φάντασμα πλανιέται στην Ευρώπη - το φάντασμα του κομμουνισμού" έγραψαν ο Μαρξ και ο Ένγκελς πριν από 139 χρόνια. Ζούμε σε μια περίοδο όπου η αίσθηση αυτής της παρουσίας έπαψε να υπάρχει. Ο κόσμος φαίνεται μονοδιάστατος: Απουσιάζει προς το παρόν η προοπτική μιας επικείμενης αλλαγής, όπως και το κοινωνικό - πολιτικό υποκείμενο που θα την πραγματοποιήσει. Υπάρχουν βέβαια οι αφοσιωμένοι στην υπόθεση της υπέρβασης του καπιταλισμού. Αλλά οπωσδήποτε ο καπιταλισμός είναι "το σύστημα", και η επιβολή του επισφραγίστηκε το 1989. Δεν προβάλλει ισχυρή δύναμη που αντιπαλεύει, όπως σε προηγούμενα στάδια της Ιστορίας, ή τουλάχιστον εξισορροπεί το "σύστημα".
Αντοχή και επιβίωση του κεφαλαίου
Το κεφάλαιο και η αγορά, ελέγχοντας το σύνολο σχεδόν των ΜΜΕ, δεσμεύει ολόκληρη την κοινωνία, κατασκευάζει στην οικονομία τεχνητές ανάγκες, διαμορφώνει στην ηθική συνειδήσεις, μεταποιεί σε εμπορεύματα τη γνώση και τα πολιτισμικά αγαθά, επιλέγει την πολιτική και τη διανοητική ελίτ. Καταστρέφοντας τις έως τώρα εργασιακές σχέσεις με τον περιορισμό και την κατάργηση των συλλογικών συμβάσεων, με τα "συμβόλαια μηδενικής βάσης" και με την επανεγκατάσταση των εργοστασιακών μονάδων υπονομεύει και εξασθενεί την εργατική τάξη -τον βασικό του αντίπαλο.
Αναπτύσσει μεγάλες ικανότητες προσαρμογής, αντοχής και επιβίωσης, με ασύλληπτες έως τώρα «μεταλλάξεις», όπως ο νεοφιλελευθερισμός και τα «τοξικά ομόλογα». Η αγορά τώρα καλύπτει όλους τους τομείς της ατομικής και συλλογικής ζωής. Το χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο συσσωρεύεται με ιλιγγιώδεις ρυθμούς, υπερέχει συντριπτικά απέναντι στο βιομηχανικό. Στην παραγωγική διαδικασία κυριαρχεί ο τομέας των υπηρεσιών και των άυλων αγαθών, που αντιστοιχούν σε μεγάλο βαθμό σε ψεύτικες, φτιαχτές ανάγκες.
Όταν εξαγγέλθηκε από τον γνωστό Ιάπωνα "το τέλος της Ιστορίας", με την κατάρρευση του "υπαρκτού", ακούστηκαν και διαφορετικές φωνές. Με δυσφορία, γιατί η ουσία της διαπίστωσης ήταν αντίθετη με τις πεποιθήσεις του, ένας αντικομμουνιστής Ιταλός διανοούμενος, ο καθολικός Augusto del Noce, σκιαγράφησε την εξέλιξη με το αριστοτελικό σχήμα της ετερογονίας των σκοπών. "Οι κομμουνιστές, είπε, έχασαν και κέρδισαν μαζί. Είχαν μια τρομερή ήττα στηνπρομηθεϊκή τους επιδίωξη να αναστρέψουν τη ροή της Ιστορίας, υποσχόμενοι στους ανθρώπους ελευθερία και αδελφοσύνη ακόμα και χωρίς Θεό. Αλλά κέρδισαν ως συντελεστές της καπιταλιστικής νεωτερικότητας και των αξιών της: υλοζωισμός, ηδονισμός, ατομισμός, ηθικός σχετικισμός".
Λίγα χρόνια μετά το "συγκλονιστικό 1989", το περίγραμμα ενός νέου κόσμου εκβλάστησης αλλά και εξαλλαγής του προηγούμενου έγινε πιο ευκρινές: Οι ανισότητες στους υλικούς πόρους, το μέγεθος της ισχύος, την ποιότητα της ζωής, τα αβυσσαλέα χάσματα στις συνθήκες διαβίωσης των διαφόρων περιοχών του κόσμου έγιναν απείρως πιο μεγάλες. Νέα προβλήματα εμφανίστηκαν: Η καταστροφή του περιβάλλοντος, η μετανάστευση, που τείνει να λάβει διαστάσεις ανθρωπολογικού φαινομένου με τις διηπειρωτικές μετακινήσεις πελώριων μαζών, η καταστροφή του παραδοσιακού κράτους και της δημοκρατίας, που επιστρέφουν πιο πίσω από εκείνες της αρχαίας Ελλάδας.
Ο άγγελος της Ιστορίας...
Τον λόγο έχει ο Γερμανός μαρξιστής φιλόσοφος Walter Benjamin: "Ένας πίνακας του ζωγράφου Κλέε δείχνει έναν άγγελο έτοιμο να απομακρυνθεί από τη θέση όπου ήταν ανορθωμένος. Τα μάτια του είναι ορθάνοιχτα, το στόμα του επίσης, τα φτερά του ανοιγμένα. Έτσι ζωγραφίζουν τον άγγελο της Ιστορίας. Το πρόσωπό του είναι στραμμένο προς το παρελθόν. Εκεί που εμείς βλέπουμε μια σειρά γεγονότων, εκείνος βλέπει τα ερείπια μιας καταστροφής.
Ο άγγελος θα ήθελε να σταθεί, να ξυπνήσει τους νεκρούς, να επισκευάσει τα σπασμένα. Όμως ένας δυνατός άνεμος φυσά από τον παράδεισο. Του κρατά τα φτερά ανοιχτά, έτσι που δεν μπορεί να τα κινήσει και τον σπρώχνει προς το μέλλον, στο οποίο αυτός έχει γυρισμένη την πλάτη. Τα ερείπια συνεχίζουν να συσσωρεύονται. Αυτός ο άνεμος είναι που καλούμε πρόοδο".
Είναι η πρόοδος της καπιταλιστικής "ανάπτυξης". Μαζί με τον άγγελο της Ιστορίας, ένα μεγάλο μέρος της ανθρωπότητας δεν θέλει αυτήν την πρόοδο. Μέσα σε λίγα χρόνια κινήματα αμφισβήτησης, κοινωνικής διαμαρτυρίας και μαζικών αγώνων εμφανίστηκαν σε διάφορες χώρες. Με απρόσμενα μεγάλο εύρος, πολλαπλότητα απόψεων, καινοτομία θεματολογίας είναι λιγότερο πολιτικά και περισσότερο ηθικά και πολιτισμικά. Έχουν την ικανότητα να κινητοποιούν πλατιά στρώματα διαταξικού χαρακτήρα -όχι μόνο διανοούμενους και νεολαία, ούτε μόνο τα περιθωριακά καταπιεσμένα τμήματα της κοινωνίας. Κάποτε συγκεντρώνουν στις γραμμές τους και τμήματα της μεσαίας αστικής και μικροαστικής τάξης.
Κοινωνικά κινήματα
Η είσοδος των κινημάτων στον στίβο της κοινωνικής πάλης δεν αναπληρώνει το κενό που αφήνει η παραδοσιακά οργανωμένη εργατική τάξη. Θα αποτελούσε αυταπάτη η άποψη αυτή, που άρχισε να διαδίδεται τα τελευταία χρόνια (όπως και η ταυτόχρονη ιδέα ότι την οργάνωση των μαζών θα μπορούσαν να αντικαταστήσουν μέχρις ορισμένου βαθμού οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές).
Τα κινήματα παρουσιάζουν σημαντικές ιδιαιτερότητες: Είναι διάσπαρτα με περιορισμένη ως το επί το πλείστον διάρκεια και μεγάλη ποικιλία ως προς τη θεματική τους εστίαση και δεν δέχονται την πολιτική, την ιδεολογία, την οργάνωση με τις μορφές που τις γνωρίζουμε έως τώρα. Ο πλουραλισμός που τα χαρακτηρίζει είναι πλεονέκτημα, αλλά και μειονέκτημα συνάμα (παρεμποδίζει τη συγκέντρωση δυνάμεων και τη συνοχή). Διατηρούν όμως επικοινωνία μεταξύ τους, έχουν κοινούς στόχους και κοινή δράση, συχνά, ώστε να πολλαπλασιάζεται η δύναμή τους.
Η εργατική τάξη
Αλλά και η εργατική τάξη δεν έχει εξαφανιστεί. Είναι παρούσα, ζώσα και μαχητική. Έχει όμως αλλάξει, δεν είναι αυτή που πρόλαβαν να γνωρίσουν οι παλαιότεροι. Κατ' αρχήν δεν είναι συγκεντρωμένη στα πελώρια εργοστάσια της βιομηχανικής ζώνης του Παρισιού, του Μιλάνου, της Πετρούπολης, με τον γδούπο των βαριών μηχανών να σταματά ξαφνικά και τη ζωή να παραλύει όταν ξεσπούσε απεργία. Τα μεγάλα εργοστάσια έχουν τεμαχιστεί σε μικρότερες βιομηχανικές μονάδες, πολλές από τις οποίες έχουν "μετεγκατασταθεί" σε άλλες χώρες, όπου τα μεροκάματα είναι φθηνότερα. Ο συνολικός αριθμός των εργατών έχει μειωθεί, καθώς φεύγουν σιγά - σιγά από τη μέση οι "πολυσθενείς", πολυαπασχολούμενοι, ενώ ξεχωρίζουν οι μεροκαματιάρηδες (ειδικευόμενοι ή μη) από τους μισθωτούς εργατοϋπαλλήλους. Αλλά το ποσοστό της μισθωτής εργασίας στο σύνολο του ενεργού πληθυσμού ανεβαίνει.
Συστημικές και αντισυστημικές δυνάμεις συγκροτούν δύο αντίπαλα στρατόπεδα. Αλλά δεν βρίσκονται σε ανάλογη τάξη μάχης. Τα σύγχρονα κινήματα, διεσπαρμένα, χαλαρά, με πληθώρα διαφορετικών απόψεων, ασύνδετα με τον όγκο της εργατικής τάξης (που κι αυτός είναι πολύ λιγότερο συμπαγής από τον καιρό της ανόδου της), πολύ απέχουν από το επίπεδο της ισχύος που απαιτείται για να αναμετρηθούν με επιτυχία στο πεδίο της ταξικής πάλης με τις δυνάμεις του σύγχρονου χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού.
Άνιση μάχη
Η αναμέτρηση χαρακτηρίζεται κυρίως από το ποιοτικό στοιχείο. Ο σημερινός συσχετισμός ανάμεσα στα δύο στρατόπεδα (σύγχρονη, "αναδομημένη" εργατική τάξη και νέα κοινωνικά κινήματα από τη μία, καπιταλισμός στα πιο προχωρημένα όρια των δυνατοτήτων του αλλά και των αντιθέσεών του από την άλλη) δεν μάχονται "επί ίσοις όροις". Και "ίσοι όροι" δεν είναι η ποσοτική ισοδυναμία των δύο πλευρών.
Η υστέρηση του αντισυστημικού στρατοπέδου στον τομέα της οργάνωσης, της επεξεργασίας της θεωρίας, της χάραξης στρατηγικής και τακτικής είναι εμφανής. Δεν βαδίζει με τους ρυθμούς της εποχής του. Συνεχίζει ουσιαστικά να ακολουθεί το οργανωτικό ακτιβιστικό «παράδειγμα» της Δεύτερης και της Τρίτης Διεθνούς, καθώς και το «παράδειγμα» του οικονομισμού μιας αρχαϊκής, απλοϊκής εκδοχής της κατά Μαρξ πρωταρχικής συσσώρευσης.
[Η έννοια του «παραδείγματος» είναι εδώ δανεισμένη από το επιστημολογικό πεδίο. Πρόκειται για τη συνεκτική δομή που περιλαμβάνει το σύνολο των κληρονομημένων θεωρητικών παραδοχών, των ιδεολογικών και πολιτικών προσεγγίσεων, των αφομοιωμένων πρακτικών και της μεθοδολογίας δράσης καθώς και των ιστορικών παραδόσεων που «κομίζει» το επαναστατικό κίνημα κάθε εποχής. Στην ιστορική διαδρομή του κινήματος επισυμβαίνουν αλλαγές και διαδοχές «παραδειγμάτων» μέσα σε μια διαδικασία συνέχειας / ασυνέχειας, με την οποία το κίνημα προχωρεί].
Για το αντίπαλο μέρος τα πράγματα είναι πιο απλά. Το κεφάλαιο, που είναι υποχρεωμένο να εκπληρώσει τις λειτουργίες της αναπαραγωγής του και της επιδίωξης του υψηλότερου κέρδους, δεν διαθέτει περιθώριο αδράνειας και υστέρησης. Οι βαθιές «μεταλλάξεις» στις οποίες έχει υποβληθεί ο σύγχρονος καπιταλισμός, ώσπου να φτάσει στη σημερινή του εξέλιξη, το μαρτυρούν.
Σ' αυτό το πεδίο της διερεύνησης της σταθερής εμμονής του επαναστατικού κινήματος στο «κληρονομημένο παράδειγμα» θα είναι γόνιμος ο προβληματισμός και η αναζήτηση των αιτιών της έκβασης του εγχειρήματος του «υπαρκτού». Μήπως ο οικονομισμός των πρώτων χρόνων της σοβιετικής εξουσίας δεν συμφύονταν με την αδυναμία αλλαγής «παραδείγματος» που μετατρέπονταν σε τροχοπέδη της επιτάχυνσης της επανάστασης; Μήπως στην ίδια συνάφεια δεν εντασσόταν η τοποθέτηση των αστών «ειδικών» στην παραγωγική διαδικασία και των τσαρικών αξιωματικών στον Κόκκινο Στρατό;
Σ' αυτή τη διερεύνηση θα πρέπει να εγκύψει η προσπάθεια για την επιθυμητή ανασυγκρότηση του κομμουνιστικού και αριστερού κινήματος.
Να υπερβούμε το παρελθόν
Αυτό σημαίνει πριν απ' όλα την κατανόηση, την επίγνωση -όχι την εικασία, την υποψία- ότι μια ολόκληρη ιστορική περίοδος, που σηματοδοτείται από κοσμογονικά γεγονότα -Κομμούνα, Αμερικανική και Γαλλική Επανάσταση, εξεγέρσεις του 1848, Οκτώβρης 1917-, αποτελεί οριστικά παρελθόν. Έχουμε πολλά να μάθουμε απ' αυτό το παρελθόν, αλλά χρειάζεται προ πάντων να το υπερβούμε. Η Ιστορία δεν αιτιοκρατείται, αλλά δεν είναι ανεξιχνίαστη. Και τη διατρέχει το ίδιο κόκκινο νήμα, που δεν είναι όμως αδιάσπαστο. Συνέχεια και ασυνέχεια εναλλάσσονται σ' αυτήν.
Τώρα είναι η στιγμή της τομής. Η πάλη των τάξεων ούτε μένει ίδια ούτε «ανανεώνεται». Γίνεται κάθε φορά πράξη με τον δικό της τρόπο, τον παλμό, το περιεχόμενο, τη σχέση με τη συγκυρία. «Διδάσκεται» μέσα από την πραγμάτωσή της. Είναι ένας ιδιότυπος συνδυασμός στοιχείων πρωτότυπων, μια ανεπανάληπτη δομή συγκρούσεων, ένα μοναδικό, αυτόνομο «παράδειγμα» ζωής και δράσης συλλογικής και ατομικής. Αυτό είναι το ζητούμενο σήμερα.
