Στο φύλλο του Σαββατοκύριακου 18-19 Μαρτίου 2017 η «Εφ.Συν.» είχε πρωτοσέλιδο τίτλο, τρισέλιδο αφιέρωμα και κύριο άρθρο με θέμα το reality show «Survivor» του τηλεοπτικού καναλιού ΣΚΑΪ. Ορθότατα, κατά την άποψή μου, μια κατά τεκμήριο σοβαρή και αριστερή εφημερίδα επέλεξε να δώσει τόση σημασία σε ένα φαινόμενο αισθητικά καθόλου σοβαρό και ιδεολογικά πασιφανώς αγοραίο.
Στο πλαίσιο μιας οφειλόμενης προς τον/την αναγνώστη/ρια παρρησίας, δηλώνω εκ προοιμίου ότι δεν έχω επιστρατεύσει ακόμη τα απαραίτητα αποθέματα υπομονής για να παρακολουθήσω έστω και ένα επεισόδιο της συγκεκριμένης εκπομπής. Ισως και για αυτό μου φάνηκε ιδιαίτερα χρήσιμο το αφιέρωμα της «Εφ.Συν.».
Μακριά από εμένα η οποιουδήποτε είδους ηθικολογία. Ο,τι ακολουθεί ελπίζω πως θα αναγνωστεί μόνον ως αυτό που σκοπεύω να είναι: μια αυστηρά πολιτικο-αναλυτική προσέγγιση ενός ακραιφνώς πολιτικού ζητήματος.
Κατά τις τελευταίες δεκαετίες έχει καταστεί πλέον σχεδόν κοινός τόπος στις κοινωνικές επιστήμες (και όχι μόνο σε μαρξιστικές προσεγγίσεις) ότι οι οικονομικές πρακτικές «γειώνονται» σε ευρύτερες κοινωνικές δομές –σε θεσμούς όπως η συγγένεια, η θρησκεία και το πολιτικό σύστημα. Και ενώ αρχικά εθεωρείτο πως η «οικονομία της αγοράς», ήτοι η καπιταλιστική οικονομία, διέφευγε από την εν λόγω «γείωση» και αποκτούσε τη δική της αυτονομία όσον αφορά τη συμπεριφορά των δρώντων που μετέχουν σε αυτήν, οι μελετητές πλέον τείνουν να συμφωνήσουν πως ούτε κάτι τέτοιο ισχύει: ακόμη και οι πρακτικές της καπιταλιστικής οικονομίας θεωρείται ότι εξαρτώνται από μη οικονομικούς θεσμούς.
Ειδικά στη σύγχρονη, δηλαδή στη νεοφιλελεύθερη φάση του καπιταλισμού, η νεοφιλελεύθερη οικονομία στηρίζεται σε μη οικονομικούς θεσμούς που η ίδια η καπιταλιστική οικονομία ελέγχει. Αναφέρομαι κυρίως στην εκπαίδευση αλλά και στα μέσα μαζικής επικοινωνίας, η ιδιωτικοποίηση των οποίων τα καθιστά εγγενές συστατικό της καπιταλιστικής παραγωγής, ενώ διατηρούν ταυτόχρονα την εξω-οικονομική τους διάσταση ως κοινωνικοί θεσμοί.
Ας το θέσουμε ωμά. «Ιδεολογική έγκληση» είναι ο αλτουσεριανός όρος, «πειθαρχική εξουσία» ο φουκoϊκός. Πρόκειται για δύο όρους, και δύο αντίστοιχες θεωρητικές προσεγγίσεις, που καταδεικνύουν πώς στον καπιταλισμό, στο εσωτερικό του καπιταλιστικού οικονομικού συστήματος αλλά και σε τομείς που λειτουργούν σε άμεση συνέργεια με αυτό, οι άνθρωποι συγκροτούνται ως υποκείμενα, δηλαδή ως φορείς σκέψεων, συναισθημάτων και επιθυμιών, ούτως ώστε να αποδέχονται κατά μέγα μέρος οικειοθελώς την έμπρακτη ένταξη και υποταγή τους στο εν λόγω σύστημα –είτε ως εργαζόμενοι, είτε ως καταναλωτές, είτε (αυτό είναι και το πιο αποκαρδιωτικό) ως άνεργοι που πασχίζουν να βρουν εργασία. Κοινός ανθρωπότυπος-προϊόν όλων των νεοφιλελεύθερων μορφών ιδεολογικής συγκρότησης και εξουσιαστικής πειθάρχησης: το «ανταγωνιστικό άτομο».
Αυτός ο τόσο αποτελεσματικός από προπαγανδιστικής πλευράς όρος-κλειδί του νεοφιλελεύθερου λόγου, που εμφανίζεται ότι υπηρετεί την αξιοκρατία παρέχοντας το κίνητρο για την επαύξηση των δεξιοτήτων, ενώ είναι απλώς το ιδεολόγημα που καθιστά αποδεκτή τη δημιουργία, τη διαιώνιση και τη δομική ενσωμάτωση των κοινωνικών ανισοτήτων.
Μάλλον τα πιο ενδιαφέροντα στοιχεία που μαθαίνουμε από το αφιέρωμα της «Εφ.Συν.» για το «Survivor» δεν έχουν να κάνουν τόσο με την περιγραφή της ίδιας της εκπομπής, όσο με τις πληροφορίες για τα εντυπωσιακά υψηλά ποσοστά θεαματικότητας που εξασφαλίζει.
Παρ’ ότι τούτο ίσως εν μέρει εξηγείται από την ένδεια που επικρατεί στις νέες τηλεοπτικές παραγωγές, η τόσο σημαντική επιτυχία μιας εκπομπής, που (αν κρίνουμε από την περιγραφή) δεν είναι παρά μια μιντιακή αποθέωση του «ανταγωνιστικού ατόμου» σε όλους τους τόνους, μας κάνει να σταματήσουμε να απορούμε για τη δημοσκοπική μείωση της ισχύος του κόμματος της ριζοσπαστικής Αριστεράς και να αρχίσουμε να αναρωτιόμαστε για το αντίθετο: πώς κατάφερε να κερδίσει σε δύο εκλογικές αναμετρήσεις ένα κόμμα που δηλώνει πως αντιμάχεται τις αξίες και το σύστημα του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού.
Φαίνεται πως, ενώ η κρίση ήταν όντως ο καταλυτικός παράγοντας που εκτίναξε τη δημοτικότητα της Αριστεράς, οι αξίες που συνοδεύουν την τελευταία απέχουν παρασάγγας από την επίτευξη της περιπόθητης ηγεμονίας. Δεν ισχυρίζομαι πως μια τέτοια κατάσταση είναι εφικτό να ανατραπεί απλώς με αλλαγή της επικοινωνιακής ή ιδεολογικής πολιτικής του κόμματος της Αριστεράς.
Θα βοηθούσε ωστόσο -για αρχή- αν συνειδητοποιούσαμε ότι το αληθινό διακύβευμα ως προς τη δυνατότητα αλλαγής των κοινωνικο-πολιτικών συσχετισμών βρίσκεται εκεί: στον τρόπο που σκέφτονται και επιθυμούν οι άνθρωποι στους οποίους κυρίως απευθύνεται η Αριστερά.
Πρακτικά: ενώ στην εκπαίδευση και στον πολιτισμό έχουν γίνει και γίνονται πολλές συζητήσεις και διεργασίες, στη σφαίρα της δημόσιας επικοινωνίας η παρέμβαση της Αριστεράς έχει περιοριστεί στον -αναμφίβολα απαραίτητο, αλλά όχι επαρκή- αμυντικό στόχο να ελεγχθεί η οικονομική ασυδοσία των ιδιωτικών καναλιών.
* καθηγητής της Κοινωνικής Θεωρίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών
