Κλασική μουσική για χαλί, ο επιτυχημένος οικονομολόγος καθισμένος σε μια πολυθρόνα, στην εικόνα θολό φόντο ένα περίτεχνα σκαλισμένο τζάκι και μια κλειστή βιβλιοθήκη που μέσα από τα τζάμια αχνοφαίνονται ογκώδη βιβλία. Ο ομιλητής φορά λευκό πουκάμισο, ραφ σακάκι και μια γαλάζια γραβάτα. Κοιτά έκκεντρα για να δίνει την εντύπωση της απεύθυνσης σε κάποιον συνομιλητή. Η φωνή στέρεη, σχεδόν στοργική και το βλέμμα του σίγουρο. Συντρέχουν όλες οι αισθητικές προϋποθέσεις που θα προσδώσουν στους φθόγγους τον αέρα της αυθεντίας. Πρόκειται για teaser trailer ομιλίας του διευθυντή του οικονομικού γραφείου του πρωθυπουργού Αλέξη Πατέλη στην πλατφόρμα impactalk.gr (το οποίο κατέβηκε από το κανάλι της πλατφόρμας στο YouTube), στην οποία με 40 ευρώ το χρόνο -όπως λέει το σλόγκαν της- «μαθαίνεις από τους καλύτερους».
Τι μας λέει αυτολεξεί ο διδάκτορας του Ivy League Πανεπιστημίου Princeton; «Για τις πιο πολλές δουλειές που μπορεί να κάνει κάποιος μετά τις σπουδές του όχι απλώς δεν είναι απαραίτητο το διδακτορικό αλλά είναι και κάτι το αρνητικό. Εγώ δε θα προσλάμβανα κάποιον με διδακτορικό στη δουλειά μου αν μου έκανε αίτηση γιατί δείχνει ότι πιθανώς να είναι κάποιος άνθρωπος ο οποίος δεν έχει απαραιτήτως όρεξη για δουλειά. Το διδακτορικό απαιτεί μια αφοσίωση, αν θέλεις να το κάνεις καλά, τέσσερα- πέντε- έξι χρόνια στη πιο παραγωγική σου ηλικία οπότε είναι κάτι το οποίο σου καθυστερεί την καριέρα σου».
Η δήλωση προκαλεί κατακραυγή, γίνεται viral και αναγκάζει τον τεχνοκράτη σύμβουλο στην εξής γραπτή διευκρίνιση: «Έχω διδακτορικό από το πανεπιστήμιο του Princeton. Δούλεψα σαν σκυλί για να το αποκτήσω και θαυμάζω άλλους που –σαν εμένα κάποτε–, ξημεροβραδιάζονται στη βιβλιοθήκη για να προκόψουν. Ζητώ συγγνώμη για την διατύπωσή μου σε συνέντευξη που παραχώρησα. Ήταν ατυχής και λάθος, ακόμα και για κάποιον που δεν είναι πολιτικός. Στην συζήτηση αναφερόμουν φυσικά σε συμβουλές για καριέρα στον τραπεζικό τομέα. Ως μάνατζερ παλαιότερα ήμουν υπεύθυνος για αρκετές προσλήψεις. Έχω ζήσει από κοντά τις διαδικασίες, και ξέρω πόσο δύσκολο είναι να ξεχωρίσει κανείς και να πείσει για τις ικανότητές του. Σε μερικές καριέρες –όπως αυτή του ακαδημαϊκού, του ερευνητή επιστήμονα, κοκ– το διδακτορικό είναι απαραίτητο. Σε άλλες δεν είναι προαπαιτούμενο. Συνιστά, όμως, αυτονοήτως μια σημαντική προσωπική κατάκτηση.Πιστεύω και σε αυτόν που δεν είχε ευκαιρίες. Και ναι, πρέπει να του δοθεί η δυνατότητα να αποδείξει τις ικανότητές του. Πολλοί μοχθούν. Και πρέπει να στηριχθούν. Χτίζουμε μια Ελλάδα στην οποία όλοι μπορούμε να πετύχουμε, στον τομέα που επιθυμεί ο καθένας, με βάση την εργατικότητα».
Βρίσκω τις δύο δηλώσεις του αναπάντεχα ειλικρινείς. Βλέπετε, δεν πρόκειται για κάποιον πολιτευτή που έχει ανάγκη την ψήφο του ελληνικού λαού και πρέπει να στρογγυλεύει τα λεγόμενα του. Ο Αλέξης Πατέλης είναι «τεχνοκράτης», έρχεται από τον κόσμο των τραπεζών και σε μια διάλεξη του, όπως ο ιερέας από τον άμβωνα κάθε Κυριακή, κηρύσσει δογματικά την ορθολογικότητα στην οποία πιστεύει. Για τον νεοφιλελευθερισμό το πτυχίο δε νοείται έξω από την έννοια του προσόντος και την εμπορευματική του σχέση με την αγορά εργασίας, η διδακτορική έρευνα δεν έχει -από μόνη της- αξία χρήσης, αποτελεί προσωπική κατάκτηση, ένα χάσιμο χρόνου ο οποίος αποτιμάται σε προσπάθεια. Για τον νεοφιλελευθερισμό ο χρόνος είναι μόνο ωφέλιμος και δε μπορεί να είναι τίποτα άλλο, ρευστοποιείται εντός της εργασίας, της κατανάλωσης και της οικονομίας, διαστέλλεται και επενδύεται με μια νέα ηθική της αγοράς. Για τον νεοφιλελευθερισμό η εργασία είναι αρένα εντός της οποίας με την φαντασίωση της κινητικότητας και της ανόδου εγκαθίστανται σκληρές ιεραρχήσεις, ισχυρά πεδία επισφάλειας, ανταγωνισμοί και διενέξεις και όλα δικαιολογούνται στο όνομα της προόδου. Για το νεοφιλελευθερισμό όλα εμπορευματοποιούνται και καταναλώνονται: ο σεξουαλικός προσανατολισμός, οι πολιτικές της ταυτότητας, ο κοινωνικός φιλελευθερισμός, οι έμφυλες σχέσεις γιατί μέσα στη καταστατική του ανισομέρεια ο νεοφιλελευθερισμός έχει ανάγκη από υποκείμενα ταύτισης, από success stories, από υποδείγματα ρεαλισμού της εξαίρεσης.
Το να εξοργιστεί κάποιος με τις δηλώσεις Πατέλη αποτελεί -ένσκοπα- μέρος της συλλογιστικής του. Με το που μιλήσει κάποιος για την αυταξία της γνώσης, τη συμβολή των (κοινωνικών, πολιτικών, ανθρωπιστικών) επιστημών σε πεδία πέραν της επικράτειας της οικονομίας, την προσωπική πορεία προς τη γνώση, την αξία της πολιτισμικής παραγωγής και τον ρόλο των διανοουμένων ο μάνατζερ με τα εικοσιπέντε χρόνια εμπειρίας στον χρηματοπιστωτικό τομέα θα τον κοιτάξει με κατανόηση μπροστά από το σκαλιστό τζάκι του ως απολίθωμα μιας άλλης εποχής, αυτής που έχει βαλθεί να εξαφανίσει. Καθώς επιφυλάσσει για τον εαυτό του τον μονοπρόσωπο ρόλο της προόδου και της οριστικότητας της ιστορίας, αναπόδραστα ο «άλλος» τοποθετείται στην άλλη άκρη του διαλεκτικού ζεύγους.
Για την οικονομία της σκέψης ας κάνουμε τη παραδοχή ότι η παρακάτω ιστορία είναι αληθινή: Ο Αλέξης Πατέλης σταδιοδρόμησε επιτυχημένα στον τραπεζικό χώρο έχοντας κάνει διδακτορικό σε ένα από τα καλύτερα Πανεπιστήμια του κόσμου και μετά από δεκαετίες εμπειρίας συμβουλεύει νεότερους πως να κάνουν το ίδιο είναι χάσιμο παραγωγικού χρόνου και θα μπορούσαν με άλλου τύπου προσόντα να πετύχουν όσα αυτό. Μη ξεχνάμε άλλωστε, η ομιλία μπροστά από το τζάκι αποτελεί ομιλία κινήτρων (motivational). Αυτή η αληθινή ιστορία δεν μπορεί να αποτελεί τη μόνη εκδοχή προσωπικής διαδρομής. Δεν μπορεί ένας άνθρωπος που σπούδασε στο Sussex και το Princeton να πιστεύει πως όλοι οι νέοι άνθρωποι βιώνουν με τους ίδιους οικονομικούς, μορφωτικούς, γνωστικούς, κοινωνικούς όρους την εμπειρία των σπουδών και της εκπόνησης διδακτορικής διατριβής. Ακόμα κι αν μιλάμε για τον χώρο των οικονομικών, χωρίς δηλαδή να αλλάξουμε γνωστικό πεδίο.
Αυτή η οπτική για τη πραγματικότητα, αυτάρεσκη θα την ονομάσω, έχει μεταποιηθεί στο κακέκτυπο που έχει ονομαστεί αριστεία τα τελευταία χρόνια στη χώρα μας. Η αριστεία αυτού του τύπου δεν προκύπτει από το αποτέλεσμα αλλά από τις διαδικασίες, τα ιδρύματα στα οποία έχει κάποιος πρόσβαση, τα δίκτυα στα οποία εμπλέκεται, οι θέσεις στις οποίες ρευστοποιεί τους τίτλους σπουδών του, η ζωή που του εξασφαλίζουν. Η αριστεία σε αυτή τη περίπτωση αποτελεί την αναπαραγωγή ενός κλειστού συστήματος, ένα είδος κάστας που διαθέτει όλα τα μέσα για να καλλιεργήσει την εικόνα του εαυτού της ως φύσει ανώτερης. Δεν απέχει και ιδιαίτερα από ένα Μπουνιουελικό σαλόνι.
Μια εκ των πραγμάτων αντιδιανοουμενίστικη δήλωση, απαξίας της διατριβής με κάποιο αντικείμενο ως περιττής εξυπηρετεί και μια ακόμη διάσταση: την βαθύτερη διασταύρωση της νέας δεξιάς με τον ανορθολογισμό, τον σχετικισμό και την ψευδολογία. Χαϊδεύει το μαλακό υπογάστριο εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων που κάτω από συγκεκριμένες κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες είναι έτοιμοι να πιστέψουν οποιαδήποτε θεωρία τους προσφερθεί ως αποκαλυπτική. Στην κρίση χρέους, στην οποία οι εργοδότες του κ. Πατέλη ενεπλάκησαν, χιλιάδες έψαξαν την αλήθεια τους στην τράπεζα της ανατολής ή τα πρωτόκολλα της Σιών. Στην τρέχουσα υγειονομική κρίση χιλιάδες σκεπτικιστές πιστεύουν πως τα εμβόλια περιέχουν μικροτσίπ. Σε κάθε πρωτοβουλία ενίσχυσης της ειρήνης χιλιάδες άνθρωποι αναζητούν μανιωδώς τους μειοδότες. Πάντα μπροστά στην κάνη: ο οικονομολόγος που θα δείξει τον καπιταλισμό, ο γιατρός που θα μιλήσει για τη φαρμακολογία, ο ιστορικός που θα πλήξει τον σωβινισμό μας. Με το τρόπο αυτό η επιστήμη ποδηγετείται, οι δρόμοι διάρρηξης της με την εξουσία κλείνουν και μαζί τους η δυνατότητα της κοινωνίας να σκέφτεται.
Ήταν οι νεοφιλελεύθερες κυβερνήσεις που για δεκαετίες «προλεταριοποίησαν» την διανοητική εργασία μέσα από τη βιομηχανία των πανεπιστημίων, που αδιαφορούν για τους όρους σπουδών και ζωής χιλιάδων υποψηφίων διδακτόρων που διαβιούν για χρόνια σε μια γενικευμένη συνθήκη επισφάλειας μήπως και βρούνε δουλειά. Ηταν οι νεοφιλελεύθεροι που ξεκίνησαν τη συζήτηση για τις «χρήσιμες επιστήμες», οι ίδιοι που κατανέμουν αυτάρεσκα τα κονδύλια για την έρευνα και την καινοτομία, αυτοί που θα δοκιμάσουν τις πατέντες ή τις ιδέες τους σε ερευνητικά σχεδιασμένα για εκείνους και όσους ξοδέψουν τρία, τέσσερα ή πέντε χρόνια από τη ζωή τους για αυτές με θράσος θα τους χαρακτηρίσουν τεμπέληδες.
Κι αν αυτό ονομάζεται τεμπελιά, δηλώνω αμετανόητα τεμπέλης.
* ο Παντελής Προμπονάς είναι υποψήφιος διδάκτορας Κοινωνικής Ανθρωπολογίας
