Αλέκος Ξένος. Ο επονομαζόμενος και «συνθέτης της αντίστασης». Ο άνθρωπος που έγραψε το υπέροχο «Τραγούδι του Άρη». Και που στη «Συμφωνία της Αντίστασής» του συμπεριέλαβε τα πιο γνωστά αντιστασιακά μοτίβα, δίνοντας επική διάσταση στα τραγούδια που την περίοδο της Κατοχής σιγοτραγουδιόνταν από στόμα σε στόμα. Τραγούδια που μπορεί να ήταν το τελευταίο πράγμα που εκστόμισαν κάποιοι αντιστασιακοί λίγο πριν αφήσουν την τελευταία τους πνοή από τα γερμανικά πυρά ή το εκτελεστικό απόσπασμα.
Αλέκος Ξένος: ο άνθρωπος που σαμπόταρε τη μεγάλη συναυλία των Γερμανών το 1943, παροτρύνοντας όλα τα πνευστά της ορχήστρας του ΕΙΡ να «αρρωστήσουν» και να μην εμφανιστούν στο Ολύμπια. Και ύστερα βγήκε στην παρανομία. Που έπαιζε μουσική για τους αποκαρδιωμένους και αποκαμωμένους συμπατριώτες μας στο Θέατρο του Βουνού του Βασίλη Ρώτα παρέα με τη γυναίκα του, την ηθοποιό Άννα Ξένου (συμφοιτήτρια του Μίνου Βολανάκη, του Ντίνου Ηλιόπουλου, του Ντίνου Δημόπουλου). Που οργάνωσε φιλαρμονικές και χορωδίες για τις ανάγκες του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα. Κι όμως, η περίπτωση Ξένου δεν είναι γνωστή στο ευρύ κοινό. Ο άνθρωπος αυτός αφιέρωσε τη ζωή του και την τέχνη του -αξεδιάλυτα πάντα αυτά τα δυο- στον αγώνα και στην πεποίθηση πως, ναι, ένας καλύτερος και δικαιότερος κόσμος είναι εφικτός. Από το πρώτο μέχρι το τελευταίο του έργο, οι νότες του ήταν στρατευμένες σε αυτόν τον σκοπό. Ουδέποτε ωστόσο είχε την αναγνώριση που, κατά κοινή ομολογία, του άξιζε.
Από μουσικής πλευράς, θεωρείται σημαντικός. Όμως, μόλις τα τελευταία χρόνια άρχισαν να τον ανακαλύπτουν: κυρίως με την έκδοση της «Αυτοβιογραφίας» του από το Μουσείο Μπενάκη, στο οποίο έχει περιέλθει και το αρχείο του. Και μέσα από το ντοκιμαντέρ του Λευτέρη Ξανθόπουλου «Η εποχή των Κενταύρων: Ο μουσουργός Αλέκος Ξένος» στο «Παρασκήνιο» της ΕΡΤ. Θα μου πείτε, όλα αυτά τα λέει η εγγονή του, σε τούτο εδώ το κείμενο που η «Αυγή» της ζήτησε να γράψει. Και είναι σίγουρο ότι ελάχιστα ενδιαφέρει τον αναγνώστη αν ο Αλέκος Ξένος υπήρξε πρωτίστως ένας στοργικός παππούς που της αγόρασε την πρώτη της κιθάρα ή αυτός που της έδωσε τα πρώτα μαθήματα στο ερώτημά της «Τι σημαίνει κομμουνισμός, παππού;», προσδίδοντας στην έννοια αυτή μια αίσθηση δικαίου και ανθρωπιάς.
Έξω από τις ορχήστρες λόγω φρονημάτων
Το ενδιαφέρον στην περίπτωση του Αλέκου Ξένου είναι πως αποτελεί ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα ανιδιοτελούς αριστερού, ταγμένου μέχρι τέλους στην ιδεολογία του, που ουδέποτε εκμεταλλεύτηκε καταστάσεις. Και σίγουρα η στράτευσή του δεν βοήθησε ακριβώς τη διάδοση του μουσικού έργου του, που παρέμενε απαγορευμένο, επί χρόνια στο συρτάρι του δημιουργού του. Ιδεαλιστής μέχρι τέλους, ο Αλέκος Ξένος αρνήθηκε πεισματικά να υπογράψει δήλωση μετανοίας για τα πιστεύω του στη μετεμφυλιακή Ελλάδα κι έχασε πέντε φορές τη θέση του (ως τρομπονίστας) στις μεγαλύτερες ορχήστρες λόγω φρονημάτων. Ορχήστρες για την ίδρυση των οποίων είχε πρωτοστατήσει, καθώς συμμετείχε ενεργά σε όλους τους καλλιτεχνικούς και συνδικαλιστικούς αγώνες.
«Συμφωνία αρ. 1 της Αντίστασης»
Ο Αλέκος Ξένος (1912-1995) γεννήθηκε στη Ζάκυνθο και είχε δύσκολα παιδικά χρόνια, καθώς ορφάνεψε νωρίς (η μητέρα του αυτοκτόνησε στο Πόρτο). Ωστόσο, κατάφερε να πραγματοποιήσει σημαντικές μουσικές σπουδές με δασκάλους τον Δημήτρη Μητρόπουλο, τον Φιλοκτήτη Οικονομίδη και τον Γεώργιο Σκλάβο. Βασισμένη στα γνωστότερα μουσικά μοτίβα από αντιστασιακά τραγούδια της εποχής (όπως για παράδειγμα το τραγούδι «Στ’ άρματα, στ’ άρματα» του Αστραπόγιαννου, τον «Ύμνο του ΕΑΜ» του Β. Ρώτα και τον «Ύμνο του ΕΛΑΣ» του Ν. Τσάκωνα), η «Συμφωνία αρ.1 της Αντίστασης» γράφτηκε το 1945 συμπυκνώνοντας κατά τρόπο μνημειώδη την αγωνιστικότητα των Ελλήνων επί Κατοχής. Έργο που εν μέρει απηχεί και την τραγωδία των Δεκεμβριανών, υπήρξε επί δεκαετίες απαγορευμένη και κρυμμένη στο συρτάρι του δημιουργού της. Έπρεπε να περάσουν 34 ολόκληρα χρόνια για να ακουστεί για πρώτη φορά στο Θέατρο Ρεξ: το 1979 ερμήνευσε τη Συμφωνία της Αντίστασης η Κρατική Ορχήστρα Αθηνών με μαέστρο τον αείμνηστο Ευθύμιο Καβαλλιεράτο (που την προηγουμένη είχε κηδέψει τη μητέρα του...), σε κλίμα συγκίνησης και ανάτασης: πολλοί από το κοινό αλλά και την ορχήστρα, με ζωντανές ακόμα τις αναμνήσεις τους από την Κατοχή, είχαν δακρύσει...
Αναγνώριση από τον Μ. Χατζιδάκι
Σημαντικό ρόλο στην αναγνώριση του έργου έπαιξε ο Μάνος Χατζιδάκις, διευθυντής τότε της ΚΟΑ και του Τρίτου Προγράμματος της ΕΡΤ. Το 1976 πρωτοστάτησε στην ηχογράφηση του έργου στο στούντιο της Ελληνικής Ραδιοφωνίας κι ενώ η Εθνική Αντίσταση ήταν ακόμα εκτός νόμου. Κι όμως, η «Συμφωνία της Αντίστασης» παραμένει και σήμερα εκτός εμπορίου... Ωστόσο, το συλλεκτικό CD συνοδεύει την έκδοση της «Αυτοβιογραφίας» του συνθέτη από το Μουσείο Μπενάκη. Και εκτός από το μπαλέτο «Σπάρτακος» (1963) περιλαμβάνει και τον «Θάνατο του Διγενή» (1952), συμφωνικό έργο εμπνευσμένο από την εκτέλεση Μπελογιάννη. Η «Συμφωνία της Αντίστασης», με πρωτοβουλία του χαμένου πρόσφατα φιλόμουσου γιατρού και συγγραφέα Θάνου Κωνσταντινίδη, ήχησε και στο τελευταίο ταξίδι του Αλέκου Ξένου το 1995 μπροστά στον ανοιχτό τάφο του.
Πριν λίγες μέρες, 72 χρόνια μετά τη σύνθεσή της, ακούστηκε ξανά, για πρώτη φορά στη Θεσσαλονίκη, υπό την μπαγκέτα του Βύρωνα Φιδετζή, μαέστρου που εκτιμούσε ιδιαίτερα ο συνθέτης, από τη Συμφωνική Ορχήστρα του Δήμου Θεσσαλονίκης. Ήταν μια αναγκαία συναυλία. Όπως αναγκαία ήταν και η ταινία «Μνήμες» του Νίκου Καβουκίδη (με ανέκδοτα ντοκουμέντα από τον πόλεμο) και βέβαια το «Τελευταίο σημείωμα» του Παντελή Βούλγαρη για την αυτοθυσία του Σουκατζίδη και την εκτέλεση των 200 της Καισαριανής. Γιατί μας υπενθυμίζουν ποιοι πολέμησαν τους ναζί που σήμερα σηκώνουν και πάλι κεφάλι στην Ευρώπη. Απαντώντας με τον πιο κατηγορηματικό τρόπο σε όσους εξισώνουν τον κομμουνισμό με τον ναζισμό. Και βοηθώντας την εγγονή του να καταλάβει τώρα την απάντηση που της είχε δώσει ο παππούς Αλέκος Ξένος πριν από πολλά χρόνια στην ερώτησή της «τι είναι ο κομμουνισμός».
* Η Ευάννα Βενάρδου είναι δημοσιογράφος, εγγονή του Αλέκου Ξένου
