Κείμενο Μαρία Λούκα - Φωτογραφίες: Αλέξανδρος Κατσής
Δεν ήξερα τη γειτονιά ως ιστορικό τόπο κατοίκησης των παλιών εμπόρων της Αθήνας, ούτε ως μετέπειτα πολυπολιτισμική συνοικία. Την έμαθα ως θέαμα στα τηλεπαράθυρα πριν από μερικά χρόνια , όπου ένας θίασος περιφερόμενων «αγανακτισμένων κατοίκων» διαμαρτύρονταν για την εγκληματικότητα και την παρουσία μεταναστών στην περιοχή. Οι ίδιοι άνθρωποι αργότερα φιγουράρανε στα ψηφοδέλτια της Χρυσής Αυγής. Σήμερα αρκετοί απ’ αυτούς βρίσκονται στη φυλακή. Στο μεσοδιάστημα επιχείρησαν μια στρατηγική «κατάληψη» του δημόσιου χώρου και ανέπτυξαν τη δράση των «ταγμάτων εφόδου» στα πρότυπα του Γερμανικού Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμματος πάνω στα ευάλωτα σώματα των μεταναστών. Ο Άγιος Παντελεήμονας λειτούργησε ως ο πειραματικός σωλήνας της Χρυσής Αυγής για την «έφοδο» στη Δημοκρατία. Η έφοδος αποτράπηκε αλλά η δημοκρατία τραυματίστηκε και τα σημάδια του τραύματος είναι ακόμα ορατά σε μια γειτονιά που παλεύει δειλά να συνέλθει από το σοκ της βίας.
Μας υποδέχεται ο Χρήστος Ρουμπάνης στην οδό Φυλής. Έξω οι πωλητές μαζεύουν σιγά σιγά τους πάγκους της λαϊκής αγοράς. Μουσουλμάνες με μαντήλα, μετανάστριες από τις βαλκανικές χώρες και κάποιες Ελληνίδες κάνουν τα τελευταία ψώνια. Στις γωνίες περιμένουν διάφοροι κάτοικοι να πάρουν ότι τρόφιμα περισσέψουν. Δίπλα διανέμεται κάθε μεσημέρι το συσσίτιο της Εκκλησίας. Συνολικά 170 με 200 μερίδες τη μέρα. Στους τοίχους τα συνθήματα της Χρυσής Αυγής έχουν σβηστεί πρόχειρα με λευκή μπογιά. Ανεβαίνουμε στο σπίτι του. «Να εδώ απέναντι ήταν για πολύ καιρό ένα υπνωτήριο μεταναστών. Μένανε ανά δεκάδες μέσα και πλήρωναν 10 ευρώ το κεφάλι. Τους χτύπαγε η βροχή το χειμώνα» μου δείχνει από το παράθυρο. Ο Χρήστος είναι συνταξιούχος εκπαιδευτικός και ενεργό μέλος της Κίνησης κατοίκων του 6ου διαμερίσματος που ιδρύθηκε το Νοέμβριο του 2008 διοργανώνοντας ανοιχτές εκδηλώσεις για να αποτρέψουν τη διοχέτευση της μισαλλόδοξης ρητορικής στην περιοχή. «Βλέπαμε το κακό να έρχεται. Το 2009 κάναμε στην πλατεία μια παρουσίαση του βιβλίου του Γκαζμέντ Καπλάνι. Ήρθαν οι χρυσαυγίτες, εγώ ήμουν στο μικρόφωνο, μας χτύπησαν και μας έδιωξαν. Η Αστυνομία ήταν μπροστά και δεν έκανε τίποτα. Μετά άρχισαν να κυνηγούν με μαχαίρια τους ξένους. Την άλλη μέρα έκλεισαν την παιδική χαρά. Εμείς όμως δεν το παρατήσαμε. Μέχρι το Ευρωκοινοβούλιο φτάσαμε».
Ποτέ άλλοτε ένας χώρος αθωότητας και ανεμελιάς δεν απέκτησε τέτοιο συμβολισμό, όσο η παιδική χαρά του Αγίου Παντελεήμονα. Στις 19 Ιανουαρίου το 2009 χρυσαυγίτες κλείδωσαν την παιδική χαρά ως μια κίνηση ισχύος και επιβολής. Μάλιστα όταν ο Πέτρος Τασούλας προσπάθησε να μπει μέσα με το παιδί του, τον συνέλαβαν. Έκτοτε οι κάτοικοι δεν έπαψαν στιγμή να διεκδικούν την επαναλειτουργία της παιδικής χαράς. Τον Αύγουστο του 2012 ο δήμαρχος Γιώργος Καμίνης δήλωσε πως «δε θα δεχτεί κανένα άβατο στην πόλη» και πως έχει εκπονηθεί ένα σχέδιο ανάπλασης για τις πλατείες Αγίου Παντελεήμονα και Αττικής που προβλέπει και το άνοιγμα εκ νέου της παιδικής χαράς. Το σχέδιο «Ανάπλαση των πλατειών Αττικής και Αγίου Παντελεήμονα Αχαρνών και σύνδεση τους μέσω της οδού Αγορακρίτου» είχε ενταχθεί στο Περιφερειακό Επιχειρησιακό Πρόγραμμα 2007 – 2013. Πριν από λίγους μήνες όμως, τον Ιούνιο του 2013, με απόφαση του Περιφερειάρχη Γιάννη Σγουρού , το έργο απεντάχθηκε από το ΠΕΠ Αττικής 2007 -2013 γιατί παρουσίαζε αδικαιολόγητες καθυστερήσεις 18 μηνών στην υλοποίηση του. Παρ’ όλα αυτά ο δήμαρχος δεσμεύτηκε στο δημοτικό συμβούλιο ότι η παιδική χαρά θα ανοίξει ξανά στις 31 Μαρτίου.
Περνάμε από τους οίκους ανοχής στη Φυλής, δίπλα ακριβώς στα σπίτια και στα σχολεία. Η σκιά μιας γυναίκας αφρικάνικης καταγωγής ξεχωρίζει πίσω από τα κάγκελα στο παράθυρο. Στο 6ο διαμέρισμα υπάρχουν πάνω από 60 – 70 οίκοι ανοχής αλλά μόλις τρεις διαθέτουν άδεια. Ο δήμος κατά καιρούς τα σφραγίζει. Ξανανοίγουν σε λίγες ώρες. «Το μεγαλύτερο έγκλημα στην περιοχή είναι αυτό εδώ. Το δουλεμπόριο γυναικών που γίνεται κάτω από τη μύτη της Αστυνομίας» λέει ο Χρήστος Ρουμπάνης. Η αλήθεια είναι ότι η Χρυσή Αυγή που διατεινόταν ότι αγωνίζεται για την εξάλειψη της εγκληματικότητας στην περιοχή, ποτέ δεν ενοχλήθηκε απ’ αυτή τη μορφή του εγκλήματος. Για την ακρίβεια ορισμένα στελέχη της συμμετείχαν σ’ αυτό. Ο «τομεάρχης» της στην περιοχή Γιώργος Βάθης που εμφανίστηκε στο δελτίο ειδήσεων της ΝΕΤ στις 22/5/2013 ως εκπρόσωπος των «ομάδων περιφρούρησης της πλατείας» δηλώνοντας «Τους Έλληνες προστατεύουμε εδώ γύρω γύρω. Κι εγώ άνθρωπος μ’ ένα παιδάκι είμαι» διατηρούσε το μαγαζί «αντικερί» στη Μιχαήλ Βόδα. Το 2006 έκλεισε όταν αποκαλύφθηκε ότι ήταν απλώς βιτρίνα και αποτελούσε παράνομο γραφείο «ευρέσεως εργασίας» για αλλοδαπές γυναίκες που εξαναγκάζονταν σε πορνεία.
Φτάνουμε στην πλατεία αφήνοντας πίσω τις άδειες βιτρίνες στην Αγίου Μελετίου και τα «ενοικιάζεται». Το καφενείο-ορμητήριο της Χρυσής Αυγής απέναντι από την είσοδο της εκκλησίας -εκεί που παρακολουθούσαμε εμβρόντητοι τα πρωτοπαλίκαρα της οργάνωσης να δηλώνουν έτοιμοι «να ανοίξουν τους φούρνους» στο ντοκιμαντέρ «Οι Καθαριστές» του Κωσταντίνου Γεωργούση- είναι ψιλοάδειο. «Παλιά πέρναγα από την πλατεία και με προπηλάκιζαν. Τώρα σταμάτησαν αυτά, όπως και τα μαχαιρώματα μεταναστών τη νύχτα. Βέβαια στο μεταξύ έχουν φύγει πάνω από τους μισούς μετανάστες από την περιοχή. Λέω στους ιδιοκτήτες των μαγαζιών να καταγγείλουν ότι η Χρυσή Αυγή τους πούλαγε προστασία αλλά διστάζουν» μου εξηγεί ο Χρήστος. Κάπως ξεθαρρεύουμε και τριγυρνάμε πιο άνετα. Μου δείχνει τη γωνία που βρίσκονταν παλιά μια από τις πιο γνωστές ψαροταβέρνες της Αθήνας. «Έκλεισε κι αυτή. Εμείς σταματήσαμε να πηγαίνουμε από φόβο. Το μοναδικό μέρος που μπορούσαμε να πάμε ήταν το σουβλατζίδικο ενός πρώην αστυνομικού που ήταν δημοκράτης».
Γιαγιάδες λιάζονται στον ήλιο και παρά δίπλα μια παρέα ανδρών παίζει ντόμινο. «Εδώ θα μας βρεις κοπελιά από τις 10 το πρωί ως τις 10 το βράδυ. Ανεργία. Κανείς δεν έχει δουλειά. Εγώ έχω εννιά στόματα» λέει ο Σπύρος. Είναι από την Αλβανία και έχει ένα ωραίο σπίτι στους Αγίους Σαράντα. Τους χειμώνες όμως ζει εδώ. Μιλάει τέλεια ελληνικά. Μόνο όταν απολύθηκε από το Μέγαρο κι έπρεπε να τακτοποιήσει τα χαρτιά του για το ταμείο ανεργίας διαπιστώσανε οι συνάδελφοι του ότι δεν είναι από την Ελλάδα. Χαμηλώνει τη φωνή και παραδέχεται με συνωμοτικό ύφος και εμφανή συστολή: «Δυστυχώς και κάποια δικά μας παιδιά πήγαν μαζί τους». Με τη Χρυσή Αυγή εννοεί. Είναι μια καταγγελία που θα μου κάνουν σχεδόν όλοι οι συνομιλητές σ’ αυτό το ρεπορτάζ.
Στην πλατεία πάντως ξανακούγονται παιδικές φωνές απ’ όλες τις γλώσσες του κόσμου. Τα παιδιά γελάνε, παίζουν μπάλα και τα πιο ατίθασα τρυπώνουν από τη χαραμάδα στα συρματοπλέγματα στην παιδική χαρά. Τα παιδιά έχουν μεγαλύτερα αντισώματα στο ρατσισμό. Είναι από μικρά μαζί, στις διπλανές θερμοκοιτίδες. Μεγαλώνουν μαζί και δεν αντιλαμβάνονται ούτε το ρατσισμό των «ταγμάτων εφόδου», ούτε ίσως το «θεσμοθετημένο ρατσισμό» που δεν αναγνωρίζει στα παιδιά που γεννήθηκαν στην Ελλάδα τη δυνατότητα να αποκτήσουν ελληνική ιθαγένεια. Το επιβεβαιώνει η καθηγήτρια Φυσικής στο Λύκειο Αγγελική Ηλία «Τα σχολεία μας έχουν πάνω από 50% μετανάστες μαθητές. Μιλάνε όμως πολύ καλά ελληνικά και τα παιδιά έχουν καλές σχέσεις μεταξύ τους. Υπάρχουν και μεικτά ζευγάρια. Μόνο πρόπερσι είχαμε μια ένταση σε μια τάξη για τη Χρυσή Αυγή. Το πρόβλημα δεν είναι πολιτισμικό κατά την άποψη μου. Είναι ταξικό. Είναι η φτώχεια στις οικογένειες που την παρατηρώ στα ρούχα των παιδιών και στο σώμα τους. Φέτος το σχολείο μας μπήκε σε πρόγραμμα για διανομή γεύματος από το Ίδρυμα Νιάρχος. Αυτό τα έκανε πολύ χαρούμενα γιατί έτρωγαν όλα μαζί. Τα πράγματα όμως έχουν επιβαρυνθεί εξαιτίας της κρίσης. Υπάρχει ένταση στην τάξη και η πειθαρχία επιβάλλεται όλο και πιο δύσκολα. Ο φόβος ερήμωσε την περιοχή. Μετά την 10 το βράδυ δεν κυκλοφορεί κανείς. Η θεατρική ομάδα που έφτιαξε η Κίνηση, οι Βικτωριανοί, όταν ανεβάζει παραστάσεις δίνει λίγη ζωή. Πρέπει να γίνουν ξανά εκδηλώσεις στην πλατεία και εξωστρεφείς δράσεις και να συνδεθούν με τα σχολεία. Έχει σημασία να νιώθεις ελεύθερος στη γειτονιά σου». Οι καθηγητές στο Λύκειο κινούνται προς αυτή την κατεύθυνση. Προσπαθούν να φτιάξουν μια αίθουσα πολυμέσων και μια βιβλιοθήκη στο σχολείο για να διαμορφώσουν τη δυνατότητα στους μαθητές να περνάνε δημιουργικά και συλλογικά τον ελεύθερο χρόνο τους. Λίγο πριν αποχαιρετιστούμε μου διηγείται μια ιστορία για μια φορά που τσακώθηκε στο φούρνο με μια γυναίκα -μέλος της Χρυσής Αυγής- που παινευόταν ότι έριξε γιαούρτια στον Αλαβάνο κατά τη διάρκεια της περιοδείας του πριν τις προηγούμενες αυτοδιοικητικές εκλογές.
Έχει αρχίσει να σουρουπώνει κι η κίνηση αραιώνει στους δρόμους. Μόνο ένα καφενείο στη γωνία είναι γεμάτο με άνδρες αυστηρά προσηλωμένους σε κάποιο ματς. Στη μεγάλη πολυκατοικία απέναντι από την πλατεία που κατοικούνταν παλιά κυρίως από μετανάστες, τα ρολά είναι κατεβασμένα. Μόνο τρία φώτα αναμμένα και μια ελληνική σημαία με μια λαβωμένη «περηφάνια» κυματίζει υποτονικά. Τι κι αν οι χρυσαυγίτες μαζεύτηκαν. Πρόλαβαν να σκορπίσουν το φόβο. Αρκετοί μετανάστες εγκατέλειψαν την περιοχή που ούτως η αλλως είχε αλλοιωθεί η φυσιογνωμία της. Πλέον κατοικείται μόνο από υπερήλικες της παλιάς Αθήνας και κάποιους ενσωματωμένους μετανάστες από τις πρώην ανατολικές χώρες. Υποβαθμίστηκε από την έλλειψη υποδομών. Είναι χαρακτηριστικό ότι δε διαθέτει ούτε έναν δημόσιο παιδικό σταθμό. Αφέθηκε στην εγκατάλειψη και ταυτοποιήθηκε ως «γκέτο» με αποτέλεσμα οι τιμές των ακινήτων να πέσουν κατακόρυφα. Άφησε χώρο για τον εξτρεμισμό της Χρυσής Αυγής και το «βρώμικο» real estate, αφού οι μεσάζοντες αγοράζουν ακίνητα σε εξευτελιστικές τιμές με σκοπό να κερδοφορήσουν όταν επικρατήσει κι εδώ το δόγμα του gentrification.
Στην πλατεία έχουμε ραντεβού με το Χαλάφ. Είναι μετανάστης από τη Συρία και βρίσκεται στην Ελλάδα από το 2008. Φτιάχνει παπούτσια σ’ ένα μαγαζί στη Δάφνη και πηγαίνει στο Σχολείο Μεταναστών για να μάθει τη γλώσσα. Πλέον επειδή είναι παλιός βοηθάει και στη λειτουργία του Σχολείου. Δε θέλει να κάτσουμε στην πλατεία. Νιώθει κάπως άβολα. «Όλοι οι μετανάστες ξέρουν τη Χρυσή Αυγή. Φοβούνται ακόμα. Λιγότερο από πριν. Παλιά μετά τις 7 το απόγευμα οι ξένοι δεν έβγαιναν έξω ούτε για να πάρουν ψωμί. Κλειδώνονταν στα σπίτια τους. Τώρα κυκλοφορούν. Η Αστυνομία όμως κυνηγάει ακόμα μετανάστες. Εμένα με έπιασαν μια φορά στη Λαϊκή. Είχα χαρτιά και αναγκάστηκαν να μ’ αφήσουν». Στο δρόμο για το σπίτι μας δείχνει τα μαγαζιά των αλλοδαπών που έκλεισαν. «Σταματούσαν απ’ έξω με τα μηχανάκια οι χρυσαυγίτες, μαρσάρανε απειλητικά και μετά μπαίνανε μέσα και έκλεβαν τις εισπράξεις από τα ταμεία. Είχαν σχέσεις με την Αστυνομία. Έκαναν περίπατο στο Αστυνομικό Τμήμα του Αγίου Παντελεήμονα».
Το Αστυνομικό Τμήμα του Αγίου Παντελεήμονα είναι αμαρτωλό -το καταδεικνύει η πορεία του από το 2004, που αποκαλύφθηκε ότι ομάδα αστυνομικών έκανε ακόμα και φάλαγγα σε μετανάστες στο υπόγειο, ενώ μέχρι πριν από λίγο καιρό όσοι μετανάστες πήγαιναν να καταγγείλουν επίθεση από τη Χρυσή Αυγή απειλούνταν με απέλαση. Δεν είναι τυχαίο ότι σχηματίστηκε δικογραφία εις βάρος του πρώην διοικητή του Αστυνομικού Τμήματος για ενεργό υποστήριξη στη Χρυσή Αυγή που περιλαμβάνει μια σειρά από αδικήματα. Κάποια πράγματα όμως δεν αλλάζουν γρήγορα. Το κρατητήριο της Ασφάλειας του Αγίου Παντελεήμονα παραμένει ένας χώρος που δεν αντιστοιχεί στην έννοια του «ανθρώπινου». Πριν από λίγες μέρες ο επίσκοπος Κυπριανός αναγκάστηκε να επισκεφτεί το χώρο και όπως δήλωσε «από τότε έχω χάσει τον ύπνο μου». Δεκάδες μετανάστες και πρόσφυγες στοιβαγμένοι σε 15 τ.μ χωρίς φως, χωρίς κρεβάτι με μια αφόρητη δυσωδία κι έναν χορό από ζωύφια.
Συναντώ τον σκηνοθέτη Γιώργο Κόρρα στο σπίτι του στην οδό Αριστομένους. Μένει πάνω από 40 χρόνια εδώ και ξέρει τη γειτονιά σαν την παλάμη του. Στην πολυκατοικία του, από τα 40 διαμερίσματα, στα 25 ζουν οικογένειες μεταναστών. Ο ίδιος δεν έχει κανένα πρόβλημα. Είχε πάντα καλές σχέσεις μαζί τους, τους υπερασπίστηκε απέναντι στον τραμπουκισμό της Χρυσής Αυγής και μπήκε και ο ίδιος στο στόχαστρο. Είναι μάρτυρας κατά της Σκορδέλη στη δίκη για την επίθεση εις βάρος Αφγανών που έχει πάρει 8 αναβολές για λόγους «ψυχικής υγείας» της κατηγορούμενης. «Εγώ δεν τους ήξερα αυτούς τους ανθρώπους. Τα τελευταία χρόνια τους άμαθα γιατί τους πετύχαινα μπροστά μου. Είχαν απενεχοποιήσει στους νεαρούς της γειτονιάς τη βία. Κινητοποιούσαν τους τοξικομανείς της περιοχής και τα κλεφτρονια για να επιτίθενται στους μετανάστες. Έρχονταν σπίτι μου επειδή με ξέρανε για να προστατευτούν γεμάτοι πληγές από τις μαχαιριές. Υπήρχε ζωή πριν απ’ αυτά. Η πλατεία ήταν γεμάτη κόσμο. Τους διώξανε. Κλείσανε όλες οι ταβέρνες».
Περνάμε από το σημείο που βρισκόταν παλιά το τζαμί στο υπόγειο στην Αριστομένους. Τα ίχνη του εμπρησμού διακρίνονται ακόμα, όπως και η ταυτότητα των δραστών στα ξεθωριασμένα αυτοκόλλητα της Χρυσής Αυγής. Έχουν κλείσει όλοι οι αυτοσχέδιοι χώροι που διαμόρφωσαν οι μουσουλμάνοι στην ευρύτερη περιοχή για να ασκούν τα λατρευτικά τους καθήκοντα. Το πιο κοντινό πλέον είναι στην Ομόνοια. Και ο σχεδιασμός για τη δημιουργία ενός επίσημου τεμένους στην Αθήνα προσκρούει διαρκώς στην αμηχανία της Πολιτείας να επιλύσει ένα ζήτημα που εδράζεται στο σκληρό πυρήνα των δικαιωμάτων.
Σ’ ένα μικρό στενάκι κάθετο στην Περγάμου, στην οδό Ρεμούνδου πέφτουμε πάνω σε μια εντυπωσιακή σειρά από νεοκλασσικά του Μεσοπολέμου. Ήταν οι κατοικίες των παλιών εμπόρων που πήγαιναν με τα κάρα στην Ομόνοια. Τότε έβλεπες ακόμα θάλασσα από τις σκεπές. Σ’ ένα απ’ αυτά μας περιμένει ο γνωστός ζωγράφος και καθηγητής στη Σχολή Καλών Τεχνών, Παύλος Σάμιος. «Είμαι εδώ πάνω από 10 χρόνια. Το βρήκα ερείπιο και το έφτιαξα» λέει. Ανεβαίνουμε μια εντυπωσιακή γυριστή ξύλινη σκάλα. Σε κάθε σκαλοπάτι υπάρχει ένα ζευγάρι γόβες. «Τι σκέφτεσαι; Ότι κάθε κυρία που έρχεται αφήνει τις γόβες της και φεύγει ξυπόλυτη; Όχι. Ο πατέρας μου ήταν τσαγκάρης και οι γόβες είναι ένα μοτίβο στους πίνακες μου». Καθόμαστε στο ατελιέ σε μια υπέροχη ψιλοτάβανη αίθουσα. «Πράγματι υπάρχει παραβατικότητα. Έχω δει να αρπάζουν τις αλυσίδες και τις τσάντες από τις γυναίκες. Όταν δεν έχει να φας όμως, κι εσύ να ήσουν, κάτι θα έκανες. Έχουν πέσει οι αξίες των ακινήτων. Αυτά τα σπίτια όμως είναι μεγάλη κληρονομιά και θα καταστραφούν. Έπρεπε να τα αναλάβει ο δήμος και να τα αποκαταστήσει». Κι αυτός με τη σειρά του έχει να θυμηθεί κάποια ιστορία που οι χρυσαυγίτες επιτέθηκαν σε μετανάστες. Τον ρωτάω αν σκέφτηκε ποτέ να φύγει. «Όχι, γιατί να φύγω;».
Θα χρειαζόμουν χιλιάδες λέξεις ακόμα για να αναφέρω όλες τις ιστορίες που μου διηγήθηκαν οι άνθρωποι που συνάντησα στον Άγιο Παντελεήμονα. Άλλοι με αγανάκτηση για την κωλυσιεργία του κράτους να αντιμετωπίσει το πρόβλημα, άλλοι με την καχυποψία ότι μπορεί να αναβιώσουν παρόμοιες μέρες, άλλοι με ντροπή για το στιγματισμό της γειτονιάς τους ως ακροδεξιό άβατο. Το μίσος πέρασε από δω και άφησε παντού το αποτύπωμα του. Στο τέλος, η ζωή που επανεμφανίζεται αμήχανα στην πλατεία, θα νικήσει. Κι εμείς όταν ξανάρθουμε θα είναι για καφέ και για να παίξουμε μπάλα με τα πιτσιρίκια στην παιδική χαρά.
