Το άρθρο αυτό δεν είναι συμβολή στον προσυνεδριακό διάλογο. Είναι απλώς καταγραφή κάποιων σκέψεων για τη σημασία του 2ου συνεδρίου του ΣΥΡΙΖΑ ως κοινωνικο-πολιτικού γεγονότος.

Οφείλω όμως να επισημάνω εκ προοιμίου πως οι σκέψεις που ακολουθούν στηρίζονται στην ελπίδα ότι το εν λόγω συνέδριο θα αποτελέσει ορόσημο για τον αναπροσδιορισμό του ΣΥΡΙΖΑ ως αριστερού κόμματος - που σημαίνει, μεταξύ άλλων, ως κόμματος που εμπνέεται κυρίως, έστω κι αν όχι αποκλειστικά, από τη μαρξιστική προσέγγιση της πολιτικής και της κοινωνίας.

Με αφετηρία την παραπάνω αποσαφήνιση, διατυπώνω λοιπόν την άποψη ότι η κοινωνικο-πολιτική σπουδαιότητα του συνεδρίου θα συνίσταται πρώτιστα στο αποτύπωμα που θα αφήσει στην ελληνική κοινωνία ως ιδεολογικό γεγονός. Εξηγούμαι:

Κάθε κόμμα προσλαμβάνεται ιδεολογικά, δηλαδή στο πλαίσιο μιας αναπαράστασής του σε σχέση με τον κοινωνικό σχηματισμό στον οποίο ανήκει, κατά τρόπο που σε σημαντικό βαθμό αποκλίνει από την ιδεολογική ταυτότητα με την οποία το ίδιο αυτοπροβάλλεται. Τούτη η απόκλιση μπορεί να έχει να κάνει με την ταξική και ευρύτερα κοινωνική εκπροσώπηση του κόμματος, με την τοποθέτησή του στο φάσμα Αριστερά-Δεξιά ή με την ίδια τη λειτουργία του ως περισσότερο ή λιγότερο «αρχηγικού» κόμματος.

Το ΠΑΣΟΚ, ιδίως κατά τα πρώτα μεταδικτατορικά χρόνια, πρόβαλλε τον εαυτό του ως κίνημα του εργαζόμενου λαού, ενώ εξ αρχής ο κόσμος το προσλάμβανε ως κόμμα των μεσαίων στρωμάτων. Η Νέα Δημοκρατία (από τον Αδωνη μέχρι την Ντόρα) επιμένει να ονομάζει τον εαυτό της «κεντροδεξιό» κόμμα, ενώ για τον περισσότερο κόσμο είναι απλούστατα το κόμμα της Δεξιάς.

Ο ΣΥΡΙΖΑ για πάρα πολλούς και σε μεγάλο βαθμό είναι ταυτισμένος με την προσωπικότητα του προέδρου του, Αλέξη Τσίπρα, πράγμα που προφανώς δεν συνάδει με την εικόνα που μια αριστερή συλλογικότητα θέλει για τον εαυτό της. Το μόνο κόμμα που δεν συναντά σχεδόν κανένα πρόβλημα τέτοιου είδους απόκλισης είναι το ΚΚΕ.

Το ίδιο αλλά και ο περισσότερος κόσμος συμφωνούν ότι είναι το κόμμα της εργατικής τάξης, ότι βρίσκεται στο αριστερό άκρο του (κοινοβουλευτικού) ιδεολογικο-πολιτικού φάσματος και ότι δεν αποτελεί κόμμα αρχηγικού τύπου.

Ενα κόμμα, όπως το ΚΚΕ, που αυτοπεριχαρακώνεται στο περιθώριο της πολιτικής, είναι πάρα πολύ εύκολο να περνάει για τον εαυτό του την εικόνα που εκείνο θέλει, ιδίως στον βαθμό που έχει πείσει τον κόσμο (κυρίως λόγω ονόματος) ότι αποτελεί τον μόνο γνήσιο κληρονόμο της τιμημένης αριστερής παράδοσης.

Η περίπτωση του ΚΚΕ χρησιμεύει ωστόσο ως διδακτικό παράδειγμα για τον ΣΥΡΙΖΑ. Η αριστεροσύνη, η εκπροσώπηση των κατώτερων λαϊκών τάξεων και η απομάκρυνση από το αρχηγικό πρότυπο πάνε μαζί. Επί Στάλιν και Ζαχαριάδη βέβαια η τελευταία κάθε άλλο παρά υπήρχε – αλλά η σταλινική «αριστεροσύνη» καθώς και η σχέση του σταλινικού κόμματος με τις λαϊκές τάξεις ήταν επίσης πολύ συζητήσιμες.

Το γεγονός ότι μετά το 20ό Συνέδριο η «λατρεία της προσωπικότητας» αντικαταστάθηκε από την παντοδυναμία της κομματικής γραφειοκρατίας δεν αναίρεσε ούτε στο ελάχιστο την ουσία της σταλινικής δομής εξουσίας.

Πράγμα που σημαίνει ότι, παρά την πειστική δημόσια εικόνα του, ο μετασταλινικός σταλινισμός του ΚΚΕ συνίσταται σε επίπλαστη αριστεροσύνη, αποπροσανατολιστική σχέση με τις λαϊκές τάξεις και γραφειοκρατική εσωκομματική λειτουργία.

Το μεγάλο στοίχημα για τον ΣΥΡΙΖΑ είναι να συγκροτήσει εκ νέου, και κατά τρόπο πειστικό, την ιδεολογική ταυτότητα του κόμματος της Αριστεράς, ώστε αυτή να συνδυάζει σ’ ένα οργανικό σύνολο τη σύνδεση με τις λαϊκές μάζες, τον αριστερό ριζοσπαστισμό και την εσωκομματική δημοκρατία. Η τελευταία βέβαια προαπαιτεί απομάκρυνση από τον αρχηγισμό.

Είναι γεγονός ότι η χαρισματική προσωπικότητα του Αλέξη Τσίπρα αποτελεί ένα από τα κυριότερα πλεονεκτήματα του ΣΥΡΙΖΑ. Κάποιοι θα έλεγαν ότι ταυτόχρονα αποτελεί και τον κυριότερο κίνδυνο να περιέλθει το κόμμα σε αρχηγική λειτουργία. Κατά την άποψή μου μια χαρισματική ηγετική φυσιογνωμία δεν είναι απαραίτητο να οδηγεί στον αρχηγισμό. Εδώ ας θυμηθούμε λίγο τον μαρξισμό μας.

Οι προσωπικότητες, οσοδήποτε χαρισματικές, δεν αποτελούν από μόνες τους τύπο εξουσίας. Δεν είναι καν αυθύπαρκτες – συγκροτούνται μέσα σε πλέγματα κοινωνικών σχέσεων και πρακτικών.

Στην προκειμένη περίπτωση, και πέρα από τις όποιες ικανότητες του συγκεκριμένου πολιτικού, η εικόνα του «χαρισματικού ηγέτη» έχει συγκροτηθεί από την ίδια τη δομή της δημοσιότητας όπου προβάλλονται τα πολιτικά πρόσωπα και η πολιτική ζωή γενικότερα – σκόπιμα σε μεγάλο βαθμό, προκειμένου να υποβαθμιστεί η εικόνα της Αριστεράς ως συλλογικότητας.

Και το αν είναι «αρχηγικό» ή όχι ένα κόμμα δεν εξαρτάται από τον αρχηγό, αλλά από το ίδιο το κόμμα.

* καθηγητής της Κοινωνικής Θεωρίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών