Ελάχιστοι γνωρίζουν πως στις αρχές της δεκαετίας του 1920 το ξερονήσι λειτούργησε ως λοιμοκαθαρτήριο για τους εκπατρισμένους από την περιοχή του Καυκάσου και για τους εξαθλιωμένους πρόσφυγες της Μικρασιατικής Καταστροφής, κυρίως τους ξεριζωμένους από τον μικρασιατικό Πόντο μαζί με εκείνα στον Αγιο Γεώργιο της Σαλαμίνας και στο Καραμπουρνού της Καλαμαριάς.
Στα μέσα του 1922, σε συνεδρίαση του υπουργικού συμβουλίου για το ζήτημα των Ελλήνων προσφύγων από τη Ρωσία, ελήφθη η απόφαση «όπως εγκατασταθούν όλοι εις την Μακρόνησον». Στον αθηναϊκό Τύπο αναφέρεται ότι «προς τούτο θα εγκατασταθούν σήμερον συνεργεία όπως συμπήξουν παραπήγματα και σκηνάς». Οι έγκλειστοι «μετά την απολύμανσίν των και την εξυγίανσιν θα τοποθετηθούν εις διάφορα μέρη και άλλοι παρά ταις οικογενείαις των» («Εμπρός», 10-6-1922).
Οσο για τις συνθήκες διαβίωσης των προσφύγων κατά την ολιγόμηνη παραμονή τους στη Μακρόνησο, οι μαρτυρίες είναι αποκαλυπτικές: «Οι συνθήκες των προσφύγων δεν περιγράφονται. Ανθρωποι, συνήθως γυναικόπαιδα, χωρίς πατρίδα, απόκληροι όλου του κόσμου. Τους μαζεύουν και τους οδηγούν από τόπο σε τόπο σαν τα ζώα. Τους ρίχνουν σε σκοτεινές τρύπες και τρώγλες. Δεν έχουν φαγητό, πετρέλαιο, νερό, σκεπάσματα και ρούχα. Είναι παγωμένοι, πεινασμένοι και άρρωστοι» διεκτραγωδεί η Αμερικανίδα γιατρός E.P. Lovejoy. Η Αμερικανίδα γιατρός προσθέτει ότι κάποιοι πρόσφυγες «σχεδόν είχαν χάσει τα λογικά τους από τις δοκιμασίες του ταξιδιού. Πολλών τα παιδιά είχαν πεθάνει και είχαν υποστεί το μαρτύριο να βλέπουν τα σωματάκια τους να πετιούνται στη θάλασσα και ύστερα να επιπλέουν γύρω από το καράβι...» Οι μακρονησιώτικες μαρτυρίες αποκαλύπτουν και άλλες πτυχές της οδυνηρής εμπειρίας, όπως την εχθρική στάση και τη ρατσιστική συμπεριφορά κάποιων κρατικών υπαλλήλων.
Σε πρωτοσέλιδο του «Ριζοσπάστη» (8-12-1923) καταγγέλλεται ότι «οι αρρώστιες θερίζουνε τις προσφυγικές μάζες... Αυτοί φάγανε 50 χιλιάδες πρόσφυγες στην Καλαμαριά της Θεσσαλονίκης, στην Τούμπα κ.λπ. Αυτοί φάγανε 40 χιλιάδες πρόσφυγες στη Μακρόνησο, στην καραντίνα...». Φαντάζει τεράστιος ο αριθμός των θυμάτων, ίσως να απέχει αρκετά από την πραγματικότητα, δίνει όμως μια ιδέα για το μέγεθος του προβλήματος και την έκταση της τραγωδίας.
«Επί των 8.600 προσφύγων ήδη έχουσιν αποθάνη περί τους χιλίους διακοσίους εντός πεντήκοντα μόνον ημερών», γράφει η εφημερίδα «Εθνος» στις 21 Ιουλίου 1922.
Η βιωμένη ιστορική μνήμη του πολιτισμού και της Παιδείας ενός τόπου, ενός μαρτυρικού τόπου... Και μαζί και οι αμαρτίες ή ενοχές αυτού του τόπου. Ατέλειωτοι σωροί από υλικά που έχουν αποτυπωμένα πάνω τους τα σημάδια της φθοράς του χρόνου, μα και σημάδια πόνου, φρίκης, θανάτου. Το τοπίο αυτό είναι σπαρμένο από κόκαλα και ποτισμένο με τον ιδρώτα και το αίμα χιλιάδων ανθρώπων. Το ίδιο τοπίο που ο θάνατος ρίζωσε και δεν θα εγκαταλείψει ποτέ το μετερίζι του.
* Ο Σπύρος Τζόκας είναι Πανεπιστημιακός και συγγραφέας
