ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΤΕΡΖΗ
Δεν θα μπορούσε να είναι περισσότερο επίκαιρο το αφιέρωμα "Πρόσφυγες: Απόδραση προς την ελευθερία;" που διοργανώνει το 18ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ της Θεσσαλονίκης (11-20 Μαρτίου), καθώς το προσφυγικό δεν είναι απλώς ένα άθροισμα από εκατομμύρια τραυματισμένες ζωές, αλλά ταυτόχρονα κλονίζει εκ βάθρων το ευρωπαϊκό οικοδόμημα. Η Ευρώπη δέχεται το μεγαλύτερο προσφυγικό κύμα από την εποχή του Β' Παγκοσμίου Πολέμου και καλείται να αντιμετωπίσει μια πρωτοφανή ανθρωπιστική κρίση. Στο πλαίσιο του αφιερώματος θα προβληθούν ταινίες που συνθέτουν ένα πολύπλευρο μωσαϊκό ιστοριών, ενώ θα πραγματοποιηθεί και συζήτηση "στρογγυλής τραπέζης" με θέμα «Καταγράφοντας την προσφυγική κρίση: Μέθοδοι, στόχοι, προκλήσεις και δεοντολογία».
Το ιταλικό νησί Λαμπεντούζα, από τις βασικές πύλες εισόδου μεταναστών από την Αφρική στην Ευρώπη, έχουν ως φόντο δύο ντοκιμαντέρ του αφιερώματος. Το "No Man Is an Island" του Tιμ Ντε Κέερσμεκτερ (Βέλγιο) θέτει ερωτήματα για την υποδοχή των μεταναστών μέσα από δύο ιστορίες υιοθεσίας, ενώ το "Lampedusa in Winter" του Γιάκομπ Μπρόσμαν (Αυστρία, Ιταλία, Ελβετία) σκιαγραφεί τη ζωή στο νησί στη διάρκεια ενός χειμώνα. Η οδύσσεια του νεαρού πρόσφυγα από τη Σομαλία Αχμέντ, ήρωα του ντοκιμαντέρ "I Am Dublin" (Σουηδία), των Νταβίντ Αρόνοβιτς, Άνα Πέρσον, Σαρμάρκ Μπινιουσούφ και Αχμέντ Αμπντουλαχί, ξεκίνησε επίσης από τη Λαμπεντούζα, όμως τελικά θα φύγει για τη Σουηδία, όπου έζησε κρυμμένος επί τρία χρόνια.
Αλλά εκτός από το προσφυγικό, υπάρχει και η κρίση. Τους νεόπτωχους των τελευταίων χρόνων παρουσιάζει η ταινία "Η Αθήνα από κάτω - Το ντοκιμαντέρ των νεόπτωχων" του Τάκη Μπαρδάκου. Η κρίση οδήγησε και σε νέους τρόπους αντίδρασης. Το φιλμ "Επόμενος σταθμός: Ουτοπία" του Απόστολου Καρακάση καταγράφει την περιπέτεια της αυτοδιαχείρισης του εργοστασίου ΒΙΟ.ΜΕ. στη Θεσσαλονίκη, το οποίο μετά το κλείσιμό του πέρασε στα χέρια των εργατών, ενώ το "Ραδιόφωνο στο πατάρι" του Θανάση Παπακώστα παρακολουθεί τα έργα και τις ημέρες του Αυτοδιαχειριζόμενου Μεταδεύτερου, του ανεξάρτητου ελληνικού web radio που γεννήθηκε μετά το κλείσιμο της ΕΡΤ το 2013. Στις "Αόρατες διαδρομές" της Γιάννας Δελατόλα παρακολουθούμε τις ιστορίες τριών ξεχωριστών ξεναγών - αστέγων που συμμετέχουν στις κοινωνικές περιηγήσεις που οργανώνει στην Αθήνα το περιοδικό δρόμου "Σχεδία", ενώ η ταινία "Η φράση που δεν τελείωσε" του Μανώλη Παπαδάκη διερευνά το πολυσυζητημένο και πολύμορφο κίνημα των «Αγανακτισμένων». Στο ντοκιμαντέρ "Solitaire où Solidaire? Μόνος ή αλληλέγγυος;" των Χρύσας Τζελέπη και Άκη Κερσανίδη αναδεικνύεται το σημαντικό έργο του Κοινωνικού Ιατρείου Αλληλεγγύης στη Θεσσαλονίκη, ενώ το φιλμ "Σκόρος: Αντικατανάλωση στην κρίση" της Αθηνάς Σούλη εστιάζει στην κολεκτίβα «Σκόρος» των Εξαρχείων.
Από τις "διεθνείς" εικόνες - αφηγήσεις του Φεστιβάλ, ξεχωρίζουν: Ο Άλμπερτ Μέιζελς (1926-2015), ο σπουδαίος κινηματογραφιστής, πρωτοπόρος του direct cinema μαζί με τον αδερφό του Ντέιβιντ, μας αποχαιρετά με το ντοκιμαντέρ «In Transit», το οποίο συνυπογράφει με τους Λιν Τρου, Νέλσον Γουόκερ, Μπεν Γου και Ντέιβιντ Ουσούι. Στο κύκνειο άσμα της, το ντοκιμαντέρ «No Home Movie», η Βελγίδα σκηνοθέτις Σαντάλ Ακερμάν (1950-2015) χτίζει το συγκινητικό πορτρέτο της μητέρας της, μίας από τους επιζήσαντες του Άουσβιτς, η οποία λίγο πριν πεθάνει εξομολογείται στην κάμερα τις απάνθρωπες μνήμες που όρισαν την ύπαρξή της. Το μνημειώδες, διάρκειας εννιάμιση ωρών ντοκιμαντέρ του Κλοντ Λανζμάν «Shoah» (1985), τον έφερε αντιμέτωπο με τη φρίκη του Ολοκαυτώματος. Στο 40λεπτο ντοκιμαντέρ «Claude Lanzmann: Spectres of the Shoah» του Βρετανού Άνταμ Μπενζίν, ο Λανζμάν εξομολογείται άγνωστες ιστορίες από τα γυρίσματα, αλλά και την ψυχολογική φόρτιση που τον ακολουθεί έως σήμερα. Τη διαδρομή της μοναδικής και πρόωρα χαμένης Τζάνις Τζόπλιν ακολουθεί το ντοκιμαντέρ «Janis: Little Girl Blue» της Έιμι Μπεργκ (ΗΠΑ).
Αιματοβαμμένοι εργατικοί αγώνες στο Κολοράντο
Το ντοκιμαντέρ του Λεωνίδα Βαρδαρού «Ludlow, οι Έλληνες στους πολέμους του άνθρακα» αναφέρεται σε μια αιματοβαμμένη σελίδα του εργατικού κινήματος στις Ηνωμένες Πολιτείες, 100 χρόνια πριν, στη μεγάλη απεργία των ανθρακωρύχων του Κολοράντο "όταν 500 Κρητικοί, με πιο γνωστό απ' όλους τον Λούη Τίκα, και 1.000 Ιταλοί, οπλισμένοι, κατέλαβαν το Νότιο Κολαράντο. Προκειμένου να σπάσουν την απεργία των εργατών, οι μπράβοι του Ροκφέλερ, ιδιοκτήτη των ορυχείων, εξαπέλυσαν δολοφονική επίθεση, σκοτώνοντας γυναίκες και παιδιά. Τότε το συνδικάτο έστειλε 20.000 όπλα στους απεργούς και τους είπε ότι πρέπει να οργανώσουν αυτοάμυνα. Χρειάστηκε η ομοσπονδιακή κυβέρνηση να στείλει τον στρατό για να ελέγξει την περιοχή. Οι άνθρωποι αυτοί, μετανάστες, διεκδίκησαν τα στοιχειώδη δικαιώματά τους για την επιβίωση, διαμαρτυρόμενοι για τις άθλιες συνθήκες ζωής και εργασίας". Ρωτάω τον Λεωνίδα Βαρδαρό για τις εντυπώσεις του από την Αμερική, όπου βρέθηκε για τα γυρίσματα της ταινίας: "Ακόμα και σήμερα, μας έλεγαν, ισχύουν τα ίδια: Δεν έχουμε δικαιώματα εφόσον δεν τα διεκδικούμε".
Ανήλικοι, πρόσφυγες, φυλακισμένοι
Το ντοκιμαντέρ της Μαριάννας Οικονόμου «Ο πιο μακρύς δρόμος», που προβάλλεται στη Θεσσαλονίκη, έχει ήδη βραβευτεί στο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ της Λειψίας, ενώ συνεχίζει να "ταξιδεύει" σε φεστιβάλ κινηματογράφου σε όλο τον κόσμο. "Η αφορμή για να ξεκινήσω την ταινία ήταν το βιβλίο 'Στο σχολείο ξεχνώ τη φυλακή', όπου ανήλικοι κρατούμενοι μετανάστες στις φυλακές Βόλου αφηγούνται σε πρώτο πρόσωπο το ταξίδι που τους έφερε στην Ελλάδα. Όταν έμαθα ότι ορισμένοι από αυτούς έχουν καταδικαστεί σε φυλάκιση 20-25 ετών με την κατηγορία του διακινητή, σοκαρίστηκα. Έψαξα το θέμα, και έμαθα ότι οι πραγματικοί διακινητές μένουν πίσω όταν φτάνουν στα σύνορα και αναθέτουν σε κάποιον, συνήθως ανήλικο, να οδηγήσει την ομάδα στην απέναντι πλευρά. Χρειάστηκε αρκετή προσπάθεια και επιμονή για να εξασφαλίσω άδεια για πολλαπλές επισκέψεις στις φυλακές Βόλου προκειμένου να γυριστεί η ταινία. Αυτό που έχει μείνει πιο έντονα στη μνήμη μου είναι η τηλεφωνική επικοινωνία των δύο νέων, του Τζάσμιναπό το Ιράκ και του Αλσαλέχ από τη Συρία, με τους γονείς τους. Πράγματα που δύσκολα μπορεί να τα συλλάβει το μυαλό του ανθρώπου. Η μητέρα του ενός λέει σε κάποια στιγμή στον γιο της: 'Χθες ήρθαν οι στρατιώτες του Ισλαμικού Κράτους και έκοψαν το κεφάλι του φίλου σου του Αλί στην πλατεία'".
"Όταν ρωτάω τη Μαριάννα Οικονόμου τι σκέφτεται γενικότερα για το 'προσφυγικό' που απειλεί αυτή τη στιγμή να διαλύσει την Ευρώπη, απαντά: "Είναι ένα πάρα πολύ σύνθετο πρόβλημα, με πολλές, διαφορετικές όψεις. Η γνώμη μου είναι ότι χωρίς συνεργασία με την Τουρκία εμείς εδώ στην Ελλάδα δεν μπορούμε να αντιμετωπίσουμε το πρόβλημα. Όταν προβλήθηκε το ντοκιμαντέρ στη Γερμανία, μου είπαν ότι δεν είχαν ιδέα γι' αυτή την πλευρά του ζητήματος. Και έχω την ελπίδα ότι η ταινία θα φτάσει μέχρι τη Μέση Ανατολή, έτσι ώστε όσοι σχεδιάζουν να ταξιδέψουν στην Ευρώπη να γνωρίζουν τι τους περιμένει, γιατί οι περισσότεροι δεν έχουν ιδέα".
