Πρόσφατα έχει επανέλθει στη δημόσια συζήτηση το ζήτημα της ανάγκης άσκησης βιομηχανικής πολιτικής σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Η συζήτηση αυτή εκκινεί τόσο από «συστημικές» δυνάμεις (κυβερνήσεις, ενώσεις βιομηχάνων κλπ.), αλλά και από πολιτικές δυνάμεις και κοινωνικά/οικολογικά κινήματα που αντιμετωπίζουν το ζήτημα της βιομηχανικής πολιτικής από εντελώς διαφορετική οπτική. Πώς βλέπετε να εξελίσσεται αυτή η συζήτηση από τις δύο πλευρές που προαναφέρθηκαν;
Η υιοθέτηση Ευρωπαϊκής Βιομηχανικής Πολιτικής έχει κομβική σημασία διότι είναι πλέον σαφές ότι είναι αδύνατο να κατακτηθεί ή να διατηρηθεί η ευημερία χωρίς ισχυρή βιομηχανική και αγροτική βάση. Η ερώτηση επομένως είναι πώς θα διατηρηθεί ή θα διευρυνθεί αυτή η βάση; Υπάρχουν δύο τρόποι. Ο πρώτος είναι να συσχετιστεί η ανταγωνιστικότητα μόνο με τις τιμές και τα κόστη. Η δεύτερη προσέγγιση (η δική μας) δίνει έμφαση στην καινοτομία, τη δημοκρατία και την αντιμετώπιση της εργασίας όχι ως κόστος αλλά ως συλλογική συνεισφορά δεξιοτήτων. Η πρώτη επιλογή προωθείται από εθνικές κυβερνήσεις, σχεδόν παντού στην Ευρώπη, διεθνείς οργανισμούς όπως το ΔΝΤ, ενώσεις βιομηχάνων και εργοδοτών. Η επιλογή αυτή ενδεχομένως να οδηγήσει σε αποπληθωρισμό και ύφεση.
Τα ριζοσπαστικά αριστερά κόμματα και κινήματα κατανοούν σήμερα ότι είναι αναγκαίο να επενδύσουν στο «βιομηχανικό ζήτημα». Όροι όπως «η ανταγωνιστικότητα», η «επιχείρηση» και άλλοι αντίστοιχοι δεν πρέπει να μείνουν εκτός του διαλόγου. Όμως ποια ανταγωνιστικότητα; Για ποιο σκοπό και υπέρ ποιού; Ποια είναι η «φύση» ή οι στόχοι της επιχειρηματικότητας; Να κερδίσει χρήματα για τους μετόχους της ή να παράγει αγαθά και υπηρεσίες που ανταποκρίνονται στις κοινωνικές ανάγκες;
Συζητείται συχνά ότι η σημερινή κατάσταση στην Ε.Ε. και κυρίως, αλλά όχι αποκλειστικά, στις χώρες του ευρωπαϊκού νότου, δεν συνιστά μόνο δημοσιονομική κρίση αλλά θέτει υπό αμφισβήτηση συνολικά το υπάρχον παραγωγικό μοντέλο. Συμφωνείτε με αυτή την προσέγγιση; Ποιες θα πρέπει να είναι οι βασικές αρχές και στόχοι μιας διαδικασίας παραγωγικού μετασχηματισμού από αριστερή/οικολογική σκοπιά; Ένας τέτοιος σχεδιασμός θα πρέπει να λάβει χώρα σε ευρωπαϊκό ή σε εθνικό επίπεδο;
Πράγματι, η κρίση δεν ξεκίνησε το 2008 και δεν μπορεί να εξηγηθεί μόνο με όρους δημόσιου χρέους ή ελλείμματος. Η κρίση έχει παγκόσμια χαρακτηριστικά, έχει βαθιές ρίζες στο παρελθόν και είναι συνδυασμός τεσσάρων κρίσεων. Η πρώτη κρίση αφορά την εργασία. Η αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας είναι, από τη δεκαετία του ’70, πολύ μικρή. Ο παλιός «ταιηλορισμός» έχει πεθάνει αλλά μια νέα οργάνωση της εργασίας που θα αναγνωρίζει τις ικανότητες όλων των εργαζομένων και μισθωτών δεν έχει ακόμα γίνει κοινός τόπος. Η δεύτερη σημαντική κρίση έχει να κάνει με τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση. Οι πόροι που παρέχονται από τη φύση στον άνθρωπο θα πρέπει να προστατευθούν, αλλά στην τρέχουσα ισορροπία κοινωνικών σχέσεων αυτό προφανώς δεν ισχύει. Η τρίτη κρίση συνδέεται με τον λανθασμένο τρόπο «ανοίγματος» των εθνικών οικονομιών. Αντί να προωθούν λογικές συνέργειας και κοινά αναπτυξιακά προγράμματα, τα κράτη έχουν ωθηθεί στον ανταγωνισμό μέσω της απορρύθμισης και όλων των ειδών ντάμπινγκ: οικονομικό, κοινωνικό, περιβαλλοντικό. Η τελευταία κρίση είναι η οικονομική. Η κατανομή του πλούτου είναι απολύτως άνιση: το χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο γίνεται ο βασικός υποδοχέας του πλούτου χάρη στην ικανότητά του για «πλήρη» κινητικότητα (πτητικότητα) λόγω της πλήρους απουσίας φραγμών (οι χρηματοπιστωτικές ροές σε όλο τον κόσμο είναι πλήρως ελεύθερες): το παραγωγικό κεφάλαιο (διεθνείς άμεσες επενδύσεις) και οι ειδικευμένοι εργαζόμενοι έρχονται δεύτεροι στην πληρωμή χάρη στη «νομαδικότητά» τους (μπορούν να μετακινηθούν για να αποκτήσουν υψηλότερα εισοδήματα, αλλά η κινητικότητά τους είναι μικρότερη από το χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο λόγω κοινωνικών και φυσικών περιορισμών). Τέλος, οι ανειδίκευτοι εργάτες (ή οι εργάτες των οποίων τα προσόντα δεν λαμβάνονται υπόψη) λαμβάνουν μόνο τα υπολείμματα: ό,τι απομένει όταν όλοι οι άλλοι παράγοντες έχουν πληρωθεί.
Σε ένα νέο παραγωγικό μοντέλο, το Κράτος θα έπρεπε να διατηρήσει μόνο έναν ρυθμιστικό/νομοθετικό ρόλο ή θα έπρεπε να αποκτήσει έναν πιο στρατηγικό ρόλο στην παραγωγική διαδικασία;
Το Κράτος δεν θα πρέπει να αντιμετωπίζεται ως ξένο σώμα από την κοινωνία. Το Κράτος είναι ή θα έπρεπε να είναι ο θεσμικός χώρος όπου οι αντιφάσεις που διαπερνούν την κοινωνία εκφράζονται και οδηγούν σε συμβιβασμούς. Σε αυτή τη λογική, το Κράτος κωδικοποιεί αυτούς τους συμβιβασμούς και τους μετατρέπει σε πολιτικές, νόμους και κανόνες. Ο στρατηγικός ρόλος δεν σημαίνει ότι το Κράτος θα λέει τι πρέπει να γίνει αλλά συνδέεται με τη δυνατότητά του να καθιστά λειτουργικές τις πολιτικές αποφάσεις εντός του νέου παραγωγικού μοντέλου που διαμορφώνεται από τον Δήμο. Το Κράτος και η κυβέρνηση πρέπει να υποστηρίζουν και όχι να υποκαθιστούν την κίνηση της κοινωνίας.
Το ζήτημα του προστατευτισμού συζητείται ευρέως τελευταία σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Θα το βλέπατε ως λύση στα τρέχοντα πιεστικά προβλήματα της ανεργίας και των δημοσιονομικών ελλειμμάτων;
Ο προστατευτισμός δεν είναι αυτοσκοπός. Ούτε βεβαίως μπορεί να αποτελεί το περιεχόμενο ενός νέου βιομηχανικού μοντέλου. Παρόλα αυτά, δεν είναι δυνατό να προωθήσουμε ένα νέο αναπτυξιακό μοντέλο χωρίς διεθνείς κανόνες που θα προστατεύουν την ανθρώπινη υγεία, το περιβάλλον, τις κοινωνίες και την παραγωγική βάση. Αλλά αυτή η προσέγγιση δεν μπορεί να γίνει κατανοητή στα πλαίσια του χρηματιστικοποιημένου καπιταλισμού. Οι χρόνοι της φύσης, οι χρόνοι των ανθρώπινων κοινωνιών είναι μακρείς. Οι χρόνοι του χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού είναι μεσοπρόθεσμοι. Αντιμετωπίζουμε σήμερα μια σύγκρουση χρονικών κλιμάκων. Από τη μία, οι χρηματοπιστωτικές αγορές επιβάλουν πολύ βραχείες χρονικές κλίμακες. Από την άλλη, δεν υπάρχει δυνατότητα ανάπτυξης χωρίς μακροπρόθεσμες επενδύσεις: στην εκπαίδευση, στο σύστημα υγείας, στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Οι κοινωνίες μας, παγκοσμίως, πρέπει να αυτοπροστατευθούν από την χρηματιστικοποίηση. Αυτό θα γίνει με τον περιορισμό της κινητικότητας του κεφαλαίου. μέτρα σαν το «φόρο Τόμπιν» βρίσκονται στη σωστή κατεύθυνση. Πρακτικές όμως όπως οι «χρηματιστηριακές συναλλαγές υψηλής συχνότητας» (αγοραπωλησίες ασφαλίστρων σε κλάσματα του δευτερολέπτου), οι «προσυμφωνημένες αγορές μετοχών» (η δυνατότητα ενός μάνατζερ να αγοράσει μετοχές σε συγκεκριμένη τιμή το έτος 0 και να τις πουλήσει δυο χρόνια αργότερα σε τιμή αγοράς και, με αυτό τον τρόπο, να εξασφαλίσει κεφαλαιακό κέρδος χωρίς κανένα ρίσκο) ή «η προσχεδιασμένη εξαγορά μετοχών» (η δυνατότητα μιας εταιρείας να αγοράσει δικές τις μετοχές και να τις καταστρέψει με στόχο να ανεβάσει την αξία των ασφαλίστρων της) θα πρέπει να απαγορευτούν.
Στις χώρες του Νότου, και ειδικά στην Ελλάδα που η ανεργία έχει φτάσει σε πρωτοφανή επίπεδα, πώς θα αντιλαμβανόσασταν την πιο ενεργή συμμετοχή των δυνάμεων της εργασίας και των παραγωγικών υποκειμένων στο σχεδιασμό και την υλοποίηση μιας τέτοιας διαδικασίας μετασχηματισμού;
Οι δυνάμεις της εργασίας είναι οι μόνες που μπορούν να επινοήσουν το νέο παραγωγικό μοντέλο που χρειαζόμαστε. Τα συμφέροντά τους ταυτίζονται με αυτά της χώρας. Οι δυνάμεις της εργασίας πρέπει να επενδύσουν στην παραγωγή, στις επιχειρήσεις. Η παραγωγή είναι ένα «κοινό» (ανήκει σε όλους τους Έλληνες όπως η φύση) και οι μεγάλες επιχειρήσεις δεν πρέπει να αντιμετωπίζονται μόνο ως ιδιοκτησία των μετόχων τους. Για να εμπλακούν πιο ενεργά στο σχεδιασμό και την υλοποίηση μιας τέτοιας διαδικασίας μετασχηματισμού, οι δυνάμεις της εργασίας πρέπει να αποδεχτούν πλήρως τον ρόλο του ενεργού μετόχου. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να αποδεχτούν τη συμμετοχή τους στη διοίκηση μεγάλων επιχειρήσεων και να υπερβούν το στάδιο της απλής διεκδίκησης.
Η τρέχουσα συζήτηση για το παραγωγικό μοντέλο και τη βιομηχανική πολιτική (σε εθνικό και διεθνές επίπεδο) συμπίπτει χρονικά και ορισμένες φορές συνδέεται εννοιολογικά με τη συζήτηση για την κλιματική αλλαγή και τον οικολογικό μετασχηματισμό της παραγωγής. μερικοί αντιλαμβάνονται την κλιματική αλλαγή ως μια μακροπρόθεσμη συζήτηση που δεν συνδέεται με τις πιεστικές ανάγκες που, ειδικά σε συνθήκες κρίσης, πρέπει να αντιμετωπίσουν οι πολιτικές για τη βιομηχανία και την παραγωγή. Άλλες φωνές, ωστόσο, υποστηρίζουν ότι αυτά τα δύο ζητήματα είναι τόσο αλληλένδετα ώστε η συζήτηση για την κλιματική αλλαγή θα πρέπει να επικαθορίζει τη συνολική αντιμετώπιση για το μετασχηματισμό της παραγωγής. Ποια είναι η γνώμη σας;
Ο οικολογικός μετασχηματισμός δεν θα πρέπει να θεωρείται ως παρεμπίπτον θέμα της συζήτησης για τον ορισμό του νέου παραγωγικού μοντέλου. Ο οικολογικός μετασχηματισμός, η αναγκαιότητα δηλαδή να δοθούν κατάλληλες απαντήσεις σε θεμελιώδεις ανάγκες που σήμερα εν πολλοίς παραμελούνται ή παραβλέπονται (διατροφή, υγεία, εκπαίδευση, στέγαση κλπ.) και ο επαναπροσδιορισμός της θέσης της εργασίας και της έννοια του ανταγωνισμού, είναι αδιαχώριστες διαδικασίες. Όλες αυτές οι διαστάσεις του νέου παραγωγικού μοντέλου συγκλίνουν. Η κινητήριος δύναμη που συνδυάζει όλες αυτές τις διαστάσεις είναι η δημοκρατία. μόνο όταν ο Δήμος πάρει τη μοίρα του στα χέρια του, οι βαθιές αλλαγές που είναι απαραίτητες θα πραγματοποιηθούν.
