O Ιρανός σκηνοθέτης Τζαφάρ Παναχί, που βρίσκεται εδώ και πολύ καιρό σε κατ’ οίκον περιορισμό, έστειλε την ταινία του στις Κάννες, κρύβοντας το στικάκι μέσα σ’ ένα κέικ. Η δικηγόρος Νασρίν Σοντουντέχ, που υπερασπίζεται με πάθος τα ανθρώπινα δικαιώματα, βρίσκεται φυλακισμένη σε μια απομακρυσμένη φυλακή της χώρας με μοναδικό δικαίωμα να την επισκέπτονται μια φορά το μήνα τα δυο ανήλικα παιδιά της. Το 2012, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο αποφάσισε να τους απονείμει το βραβείο Ζαχάρωφ – και οι δυο ήταν απόντες από τη σχετική τελετή.woman breakingΠολλοί καλλιτέχνες στο Ιράν αυτολογοκρίνονται γιατί γνωρίζουν πολύ καλά ότι το θεοκρατικό καθεστώς της Τεχεράνης θα τους φυλακίσει για ασήμαντη αφορμή και με συνοπτικές διαδικασίες – και δεν είναι καθόλου λίγοι οι κρατούμενοι που εξαφανίζονται και δε μαθαίνει κανείς ποτέ και τίποτα γι’ αυτούς. Αρκετοί εικαστικοί καλλιτέχνες στο Ιράν έχουν δύο καριέρες: μία δημόσια και μία μυστική. Φτιάχνουν «απαγορευμένα» έργα, που ξέρουν πως δε θα εγκριθούν ποτέ από τις δημόσιες επιτροπές λογοκρισίας, και τα εκθέτουν σε μυστικές γκαλερί. Ακόμα και τότε όμως, ισορροπούν πάνω σ’ ένα τεντωμένο σχοινί.
Στο Ιράν, κανένα έργο δεν εκτίθεται στο κοινό χωρίς να έχει αξιολογηθεί από κρατικές επιτροπές και χωρίς να έχει δοθεί η σχετική άδεια στον καλλιτέχνη να το εκθέσει. Θέματα που έχουν πολιτικό χαρακτήρα ή θεωρούνται ότι προσβάλλουν ή προκαλούν τους ισλαμικούς νόμους και τις παραδόσεις –όπως για παράδειγμα, γυναίκες χωρίς πέπλα ή γυμνά σώματα- δεν έχουν καμιά πιθανότητα να βρουν το δρόμο για μια δημόσια έκθεση σε μια γκαλερί, ενώ οι καλλιτέχνες θα βρεθούν αντιμέτωποι με τις αρχές.
Υπάρχουν δεκάδες μυστικές γκαλερί στην πρωτεύουσα. Βρίσκονται σε ιδιωτικές ιδιοκτησίες, συνήθως σε κάποια σπίτια που διαθέτουν υπόγεια. Άλλες από αυτές είναι μόνιμες και άλλες λειτουργούν προσωρινά, προκειμένου να πουληθούν τα έργα κάποιου καλλιτέχνη ή μιας ομάδας καλλιτεχνών. Οι ιδιοκτήτες των ιδιότυπων αυτών χώρων τέχνης –που θυμίζουν κρυφά σχολειά στην Ελλάδα, τα χρόνια της τουρκοκρατίας- γνωρίζουν τους πελάτες τους προσωπικά και τους ειδοποιούν μέσω ηλεκτρονικών μηνυμάτων όπου όλες οι πληροφορίες δίνονται κωδικοποιημένες γιατί το καθεστώς της Τεχεράνης ασκεί ασφυκτική πίεση στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Νέοι πελάτες προστίθενται μόνο μέσα από συστάσεις ανθρώπων που διατηρούν σχέσεις φιλίας και εμπιστοσύνης με τον ιδιοκτήτη της γκαλερί, προκειμένου να υπάρξει διαβεβαίωση ότι δε θα σπάσει ο κώδικας σιωπής.
Όσον αφορά στη γκάμα των καλλιτεχνών που παίρνουν μέρος σ’ αυτές τις μυστικές εκθέσεις είναι μάλλον ευρεία: από άσημους και ερασιτέχνες μέχρι πολύ σπουδαίους ζωγράφους και εικαστικούς του Ιράν. Επειδή όμως η διαδικασία της έκθεσης και της αγοραπωλησίας γίνεται κάτω από τέτοιες συνθήκες, οι τιμές των έργων πέφτουν κατακόρυφα. Έπειτα, υπάρχει ο διαρκής κίνδυνος να ανακαλυφτούν από τις αρχές «απαγορευμένα» έργα στα σπίτια και στις ιδιωτικές συλλογές. Πέρα από τη σίγουρη κατάσχεση ή και καταστροφή των έργων, οι ιδιοκτήτες των έργων θα βρεθούν αντιμέτωποι με τον ισλαμικό νόμο. Η αλυσίδα του φόβου περνά φυσικά και στους ιδιοκτήτες των γκαλερί που ζουν διαρκώς με μια δαμόκλεια σπάθη πάνω από το κεφάλι τους αλλά και στους ίδιους τους καλλιτέχνες που ζουν σε μια ατμόσφαιρα συνεχούς ψυχικής φθοράς, αφού μπορεί να κληθούν σε απολογία ακόμα και για κάτι που είπαν σε μια συνέντευξή τους.
«Κουράστηκα να φτιάχνω αποσπασματικά έργα ή να υπονοώ αυτά που σκέφτομαι. Ακόμα και στις μυστικές γκαλερί δεν υπάρχει απόλυτη ελευθερία. Το να παραμορφώνεις σε τέτοιο βαθμό τα γυμνά σώματα, καταλήγει στο να μην έχουν τίποτα ερωτικό πάνω τους», αναφέρει ένας Ιρανός ζωγράφος που για ευνόητους λόγους δε θέλει να αποκαλύψει το όνομά του.
Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μία κάμψη της ζήτησης των «απαγορευμένων» έργων και μία μείωση της κίνησης στις μυστικές γκαλερί. Η εκλογή του μετριοπαθούς Χασάν Ροχανί δεν έφερε καμία αλλαγή στο επίπεδο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και γενικά υπάρχει μία διάχυτη απογοήτευση στους κύκλους των καλλιτεχνών, αρκετοί εκ των οποίων βλέπουν τη διαφυγή τους στη Δύση ως τη μόνη διέξοδο.
