ὃς ἂν στασιαζούσης τῆς πόλεως μ[ὴ] θῆται τὰ ὅπλα μηδὲ μεθ’ ἑτέρων
τυραννίδι, ἢ συγκαθιστῇ τὴν τυραννίδα, ἄτιμον εἶναι
Νόμος του Σόλωνα,
Αριστοτέλους «Aθηναίων Πολιτεία», 8.5
Διανοούμενοι είναι αυτοί που συντάσσονται με τους αποκλεισμένους, αυτοί που εκφράζουν την καθολική ηθική αρχή και όχι ίδια συμφέροντα
Την 1η Ιουνίου του 2011, 32 γνωστά δημόσια πρόσωπα, πολλοί τιμημένοι με κυβερνητικές θέσεις, μόνιμη παρουσία στα μεγάλα κανάλια και ερευνητικά κονδύλια, δημοσίευσαν το μανιφέστο «Τολμήστε», μια απάντηση στους αγανακτισμένους και το «Αγανακτήστε» του Stephan Hessel. Η δήλωση καλούσε κυβέρνηση, αντιπολίτευση και πολίτες να παραμερίσουν τις «ιδιοτέλειες, τις προσχηματικές αντιμαχίες και τις αγκυλωμένες στο παρελθόν ιδεολογικές και πολιτικές περιχαρακώσεις» και να αναλάβουν επιτέλους στο ακέραιο τις ευθύνες τους.
«Ο τόπος χρειάζεται μια ηγεσία ευθύνης και εθνικής ανασυγκρότησης» κατέληγαν, «που, σε συνεργασία με τους Ευρωπαίους εταίρους μας, θα κάνει τα απαραίτητα για τη σωτηρία».
Στις 14 Οκτωβρίου 2013 πολλοί εκ των «32» υπέγραψαν την έκκληση των «58» και βρήκαν την υπεύθυνη ηγεσία που ζητούσαν στον καθρέφτη τους. «Στην κρίση οι Ελληνες είναι υπεύθυνοι και άτυχοι. Υπεύθυνοι για τις εθνικές ολιγωρίες, άτυχοι γιατί στη δύσκολη στιγμή βρήκαν απέναντί τους μια Ευρωπαϊκή Ενωση αιφνιδιασμένη, μυωπική, συντηρητική, διαιρεμένη και αναδιπλωμένη στους εθνικισμούς της».
Η έγνοια
Ευτυχώς όμως που βρίσκονται οι «58» που, «προτάσσοντας την κοινή μοίρα, όχι την ιδιοτέλεια», αναλαμβάνουν αποφασιστικά την ευθύνη και υπογράφουν την πρόσκληση «με μόνο το δικαίωμα που μας δίνει η πολύχρονη παρουσία και έγνοια μας» για την Ελλάδα.
Τι συνέβη μεταξύ του 2011 και του 2013 που μεταμόρφωσε τους διανοούμενους σε πρωτόλειους πολιτικούς; Τι δίνει στους «32» ή τους «58» το δικαίωμα να κάνουν μαθήματα στους Ελληνες; «Ως υπεύθυνοι πολίτες νιώθουμε την ανάγκη να μιλήσουμε, καθώς οι φωνές του λαϊκισμού και της ανευθυνότητας κυριαρχούν στον δημόσιο λόγο». Αυτό που μετατρέπει τους «32» ή τους «58» σε συλλογικό υποκείμενο είναι η ευθύνη. Ευθύνη, υπευθυνότητα (και τα αντίθετά τους) είναι τα συστατικά της δήλωσης και των δηλούντων. Εχουμε λοιπόν μια κυκλική (αυτο)νομιμοποίηση: η υπεύθυνη θέση της δήλωσης αποδείχνει ότι οι υπογράφοντες είναι υπεύθυνοι πολίτες. Ταυτόχρονα, ως γνωστοί από παλιά «υπεύθυνοι πολίτες», οι «32» ή οι «58» διατυπώνουν αναγκαστικά υπεύθυνες θέσεις.
Οι ανακυκλωμένοι «32» ή «58» μας δίνουν την ευκαιρία να εξετάσουμε την ευθύνη των διανοούμενων και γενικότερα την ηθική στην περίοδο της κρίσης. Δύο είδη διανοούμενου ευδοκιμούν σήμερα στα ΜΜΕ: ο διανοούμενος υποστήριγμα και ο διανοούμενος διασκεδαστής. Η πρώτη κατηγορία, συνήθως οικονομολόγοι, νομικοί και ψυχολόγοι, γνωμοδοτούν για την υλική ή ψυχική υγεία των Ελλήνων, τα κύρια γνωστικά πεδία που χρησιμοποιεί η εξουσία για να ελέγχει πληθυσμούς και άτομα. Επιβεβαιώνουν συνήθως κάποια κοινοτοπία, στηρίζοντας και εξορθολογίζοντας τα συμπεράσματα του δημοσιογράφου.
Οι «διασκεδαστές», κυρίως ιστορικοί και κοινωνιολόγοι, παρουσιάζουν σειρές για τη «δόξα της Ελλάδας» ή το «μεγαλείο της βρετανικής αυτοκρατορίας», συνδυάζοντας το απλοϊκό με το εντυπωσιακό και την ακαδημαϊκή εξειδίκευση με ελαφρά μεταμφιεσμένες κατεστημένες απόψεις. Δεν ανταποκρίνεται πια ο διανοούμενος λοιπόν στην ηρωική μορφή ενός Μπέρτραντ Ράσελ ή ενός Ζαν-Πολ Σαρτρ. Εφόσον δηλώνει ειδικός, είτε πληρώνεται από το κράτος είτε όχι, ο διανοούμενος πρέπει να απέχει από ηθικές αρχές και πολιτικές δεσμεύσεις και να παρουσιάζεται ως ουδέτερος και αντικειμενικός. Οπως γράφαμε στο προηγούμενο, η μικρο-εξουσία του οφείλεται στην πεποίθηση ότι η ιδεολογία έχει τελειώσει και η πολιτική έχει γίνει μια τεχνοκρατική διαδικασία διαχείρισης της οικονομίας.
Σε στιγμές κρίσης, όμως, η μάσκα της ουδετερότητας πέφτει και η ηθική έρχεται στην επιφάνεια. Οταν αντιμετωπίζουμε μια κατάσταση ανάγκης, η ουδετερότητα και η σιωπή αποκαλύπτονται ως μεταμφιέσεις ιδεολογικής μεροληψίας. Ο ισχυρισμός περί «αντικειμενικής» γνώσης, μια αξίωση πάντοτε προβληματική στις κοινωνικές επιστήμες, γίνεται τώρα ο ίδιος πεδίο αντιπαράθεσης. Ο Τσακαλώτος και ο Στουρνάρας είναι και οι δύο καλοί οικονομολόγοι, ο Χρυσόγονος και ο Μανιτάκης καλοί συνταγματολόγοι. Ξεκινούν όμως από αντίθετες αξιωματικές παραδοχές και αυτό οδηγεί σε διαφορετικά συμπεράσματα. Οπως έλεγε ο Μαξ Βέμπερ, καλόπιστη «εμμενής» κριτική υπάρχει αν ανήκουμε στην ίδια θεωρητική σχολή. Οταν όμως διαφέρουν οι θεμελιώδεις παραδοχές, ας πούμε ο ένας πιστεύει ότι την Ιστορία κινεί η πάλη των τάξεων ενώ ο άλλος οι αποφάσεις ιδιωτών και αγορών, δεν μπορεί να υπάρξει διάλογος, μόνο αντιπαράθεση. Και, όπως γνωρίζουμε, οι εξαιρετικές καταστάσεις που ζούμε σήμερα είναι ο καλύτερος οδηγός για να κατανοήσουμε τις φυσιολογικές εποχές.
Τι είδους ηθική υπηρετούν οι «υπεύθυνοι» «32» ή «58»; Ας διαβάσουμε τα κείμενά τους συστηματικά. Ευθύνη υπάρχει, μας λένε, όταν παραμεριστούν «ιδιοτέλειες, προσχηματικές αντιμαχίες, υπολογισμοί, συμψηφισμοί, ιδεολογικές και πολιτικές περιχαρακώσεις», και προχωρήσουμε σε «συντονισμένες ενέργειες, βασισμένες σε ένα νέο πνεύμα ομοψυχίας». Ο μεροληπτικός και κακός βιόκοσμος του Ελληνα πρέπει να συγκρουστεί με το καθολικό και το ιδεατό. Αλλά τι είναι το καθολικό; Είναι η τυπική καθολικότητα ενός καρτεσιανού cogito, κάποιας αφηρημένης μορφής; Οχι βέβαια, μιας και πρέπει να αντιπαρατεθεί με «ιδεολογικούς υπολογισμούς» και «ιδιοτέλειες» και, όπως ξέρουμε, τα επιμέρους συμφέροντα εύκολα και κυνικά καταλαμβάνουν και επικαλύπτουν τις ηθικές μεγαλοστομίες.
Τι μπορεί λοιπόν να είναι αυτό που, ενώ βρίσκεται στη μερική και μεροληπτική ελληνική πραγματικότητα, μπορεί να την ξεπεράσει σώζοντας τη χώρα; Οι «32» το κατονομάζουν θαρραλέα: θυσίες. Για να σωθεί η Ελλάδα πρέπει ορισμένοι να θυσιαστούν για όλους μας. Οι θυσίες είναι ταυτόχρονα το αποτρόπαιο κακό για μερικούς και η καθολική σωτηρία για όλους. Εγιναν βέβαια πολλές θυσίες μεταξύ της δήλωσης των «32» και της ανακυκλωμένης των «58», από τους άνεργους, τους άπορους, τους άστεγους, τους μετανάστες που πνίγονται. Τα ίδια θύματα, οι ίδιοι θύτες: η ίδια τύχη περιμένει πάντα τις Ιφιγένειες.
Ας πάμε λοιπόν σ’ αυτούς που κατά τους «32» ή «58» είναι «ανεύθυνοι», όπως ο Ζίζεκ, ο Νέγκρι, η Μπάτλερ, ο Αγκάμπεν, ο Μπαλιμπάρ, η Σπίβακ, όλη δηλαδή η παγκόσμια διανόηση που στέκεται δίπλα στην ελληνική Αριστερά.
«Να λένε την αλήθεια»
Μετά τον Μισέλ Φουκό, είναι δύσκολο να υποστηρίξουμε την άποψη του Νόαμ Τσόμσκι ότι δουλειά των διανοούμενων είναι «να λένε την αλήθεια στην εξουσία». Η πεποίθηση ότι η εξουσία και η γνώση είναι εξωτερικές και αντίπαλες δεν πείθει πια. Η σχέση τους είναι στενή, η εξουσία δημιουργεί γνώση και η γνώση αναπαράγει την εξουσία. Στο κείμενό του «Τι είναι κριτική» ο Φουκό υποστηρίζει ότι κριτική σημαίνει να καλλιεργούμε την «τέχνη της αντίστασης» προς τον τρόπο που μας κυβερνούν και μας ελέγχουν. Στο σεμινάριο «Για την υπεράσπιση της κοινωνίας» ο Φουκό προσθέτει:
Ο ρόλος του διανοούμενου δεν είναι ενός νομοθέτη ή φιλοσόφου που βρίσκεται ανάμεσα στα δύο στρατόπεδα, μιας μορφής που εκπροσωπεί την ειρήνη και την ανακωχή. Το ζητούμενο δεν είναι να τοποθετηθεί κάποιος ανάμεσα στους αντιπάλους, στο κέντρο και από πάνω τους, να επιβάλει έναν καθολικό νόμο και να ανακαλύψει μια συμφιλιωτική τάξη. Το ζητούμενο είναι να επινοήσουμε έναν ασύμμετρο νόμο, να εγκαθιδρύσουμε μια αλήθεια που θα δίνει δύναμη, μια αλήθεια-όπλο και έναν μοναδικό νόμο. Το υποκείμενο που μιλάει (ο διανοούμενος δηλαδή) είναι εμπόλεμο.
Ο ρόλος του «υπεύθυνου» είναι να μας κάνει να ξεχνούμε ότι είμαστε «εμπόλεμοι», μιλώντας συνέχεια για «αντικειμενικές» αλήθειες και τη σωτηρία της χώρας. Για τον Εντουαρντ Σαΐντ, από την άλλη, «ο ρόλος του διανοούμενου βρίσκεται στην κόψη». Είναι ένας σύγχρονος Ρομπέν των Δασών που δίνει φωνή σε εκείνους που αλλιώς δεν θα μπορούσαν να ακουστούν.
Το αίτημα
Πρέπει λοιπόν απέναντι στην αυτάρεσκη «ευθύνη» των «32» ή «58» να αντιπαρατάξουμε την ηθική της «ανευθυνότητας». Στα αγγλικά και τα γαλλικά, η λέξη «ευθύνη» –responsibility– συνδέεται ετυμολογικά με την «απάντηση» -response. Είσαι υπεύθυνος όταν απαντάς σε ένα (ηθικό) αίτημα. Το αίτημα μπορεί να έρχεται από την εξουσία και την κοινοτοπία της ορθοδοξίας ή από τον άλλον. Οταν η ευθύνη καταφάσκει στις εντολές της εξουσίας, δεν είναι ηθική. Σ’ αυτήν την περίπτωση, η ηθική στάση είναι η ανευθυνότητα. Ηθική ευθύνη είναι το να πεις «ναι» στο αίτημα του πένητος, του άνεργου ή του αποκλεισμένου.
Το καθολικό αναδύεται πάντοτε μέσα από τον βιόκοσμο, όταν ένα μερικό –ένας άνθρωπος, μια ομάδα, ένα κόμμα– υιοθετεί μια ηθική αξία, π.χ. την ισότητα, η γενίκευση της οποίας εξαλείφει τα συμπτώματα και μειώνει τις αιτίες της καταπίεσης και της εκμετάλλευσης. Για να μείνουμε στην Ευρώπη πρέπει να αλλάξουμε την Ευρώπη, εμείς οι «παραβατικοί και αμαρτωλοί» Ελληνες ως αντιπρόσωποι της ευρωπαϊκής καθολικότητας που την πρόδωσαν οι φιλελεύθεροι και σοσιαλδημοκράτες, αρχικοί θεματοφύλακες της ελευθερίας και της αδελφότητας. Η μόνη ηθική αρχή που μπορεί να γίνει καθολικεύσιμη πολιτική πρόταση ξεκινάει από αυτούς που θυσιάζονται καθημερινά: τους αποκλεισμένους, τους νέους, τους ανέργους, τους μετανάστες, αυτούς που πνίγονται στο Αιγαίο. Οταν οι θυσιασμένοι γίνουν οι αντιπρόσωποι του καθολικού, όταν δηλαδή η σωτηρία και η αξιοπρέπεια της χώρας οριστεί ως το τέλος του αποκλεισμού, τότε θα μπορούμε να μιλάμε για «πολιτική ευθύνης» και «υπεύθυνους πολίτες». Η ευθύνη θα ξαναγίνει αυτό που είναι, ηθικό κάλεσμα του άλλου και τάση του εαυτού προς το κοινό καλό.
Η αντίσταση
Πρέπει να προσθέσουμε ότι στον ύστερο καπιταλισμό είμαστε οι περισσότεροι δυνάμει διανοούμενοι, όχι μόνο οι πανεπιστημιακοί και οι εξπέρ. Δουλεύουμε όλοι σχεδόν με το μυαλό και τις τεχνολογίες, είμαστε δικτυωμένοι, οριζόντια συνεργαζόμενοι, με υπολογιστές και κοινωνικά μέσα. Η αντίσταση, λένε ο Φουκό και ο Ντελέζ, έρχεται πριν την εξουσία. Διανοούμενοι λοιπόν είναι αυτοί που συντάσσονται με τους αποκλεισμένους, αυτοί που εκφράζουν την καθολική ηθική αρχή και όχι ίδια συμφέροντα. Ευθύνη και ανευθυνότητα δεν ανήκουν σε κατηγορίες ανθρώπων (του στιλ «αυτό είναι τέχνη γιατί το έφτιαξε καλλιτέχνης») ούτε σε κατηγορίες λόγου («αυτό είναι έργο τέχνης, άρα ο δημιουργός του είναι καλλιτέχνης»). Ως ηθικές έννοιες ορίζονται με βάση το αίτημα του πένητος άλλου στο οποίο ανταποκρίνονται (ας το πούμε χριστιανική αξία), την αρχή την οποία εφαρμόζουν (το γενικεύσιμο της απάντησης) και το αποτέλεσμα που επιδιώκουν (την ανατροπή του αποκλεισμού). Μέχρι να πετύχουμε αυτά η ευθύνη του διανοούμενου, δηλαδή όλων μας, είναι, ακολουθώντας τον νόμο του Σόλωνα, να πάρουμε μέρος στον αγώνα, «εμπόλεμοι» ή αλλιώς ηθικοί και ανεύθυνοι.
………………………………………………………………………..
* Καθηγητής της Νομικής, αντιπρύτανης και διευθυντής του Ινστιτούτου Ανθρωπιστικών Ερευνών στο Κολέγιο Μπίρκμπεκ του Πανεπιστημίου του Λονδίνου. Ανάμεσα στα τελευταία βιβλία του Κώστα Δουζίνα είναι το «Αντίσταση και Φιλοσοφία στην Κρίση» (εκδ. «Αλεξάνδρεια», 2012) και το «Ριζοσπαστική Πολιτική και Νομική Φιλοσοφία» (εκδ. «Νήσος», 2013)
…………………………………………………………………………
Μετάφραση: Μιχάλης Λαλιώτης
