Το έργο του, σε αντίθεση ίσως με κάποια βιογραφικά του στοιχεία, είναι σχετικά άγνωστο στην Ελλάδα, αν και από το 2005 κυκλοφορεί (εκδ. Κουκκίδα) η βιογραφία που έγραψε ο Άλεξ Χάλεϊ και πρωτοεκδόθηκε στα μέσα της δεκαετίας του 1960. Το κενό αυτό έρχεται να συμπληρώσει εν μέρει η πρόσφατη έκδοση στα ελληνικά μιας από τις πιο σημαντικές συλλογές κειμένων του Μάλκολμ Χ, με τίτλο Ο Μάλκολμ Χ μιλάει στους νέους (εκδ. Διεθνές Βήμα).
Γκέτο, έγκλημα, θρησκεία
Ο Μάλκολμ Χ γεννήθηκε στις 19 Μαΐου 1925, στη Νεμπράσκα, με το όνομα Μάλκολμ Λιτλ. Ο πατέρας του, αιδεσιμότατος Ερλ Λιτλ, αναγκάστηκε να πάρει την οικογένειά του και να φύγει, κυνηγημένος από την Κου Κλουξ Κλαν. Κατέληξαν στο Μίσιγκαν, όπου ο Ερλ Λιτλ δολοφονήθηκε. Το 1941 ο Μάλκολμ Χ πάει στη Νέα Υόρκη, στο Χάρλεμ. Εκεί, εκείνη την εποχή, ο Μάλκολμ Χ (όπως και κάθε άλλος Μαύρος) έχει μπροστά του δύο επιλογές: υποταγή και προσπάθεια για «ένταξη», με αντάλλαγμα κάποια κακοπληρωμένη δουλειά, ή παρανομία. Ο Μάλκολμ επιλέγει τον δεύτερο δρόμο, ο οποίος το 1946 τον οδηγεί στην καταδίκη σε επτάχρονη φυλάκιση για κλοπή και διάρρηξη.
Στη φυλακή ο Μάλκολμ έρχεται σε επαφή με την οργάνωση Μαύρων μουσουλμάνων «Έθνος του Ισλάμ» και θεωρεί πως αυτό προσφέρει έναν (τον) δρόμο για την απελευθέρωση των Μαύρων στις ΗΠΑ. Το 1952 βγαίνει από τη φυλακή, ενώ την ίδια χρονιά παίρνει το χαρακτηριστικό και συμβολικό επώνυμο Χ· όπως λέει ο ίδιος, «το Χ του μουσουλμάνου συμβόλιζε το αληθινό αφρικανικό οικογενειακό [μου] όνομα […]. Για μένα, το Χ μου αντικατέστησε το όνομα που κάποιος γαλανομάτης διάβολος είχε επιβάλει στους προγόνους μου». Στο πλαίσιο του Έθνους του Ισλάμ, πολλές από τις θέσεις που υποστηρίζει εκείνη την εποχή ο Μάλκολμ Χ είναι αμφιλεγόμενες ή και προβληματικές, ωστόσο σύντομα αναδεικνύεται σε ένα από τα πιο κεντρικά και μαχητικά στελέχη του.
Το 1959 κάνει το πρώτο του ταξίδι στην Αφρική και τη Μέση Ανατολή και τον Σεπτέμβριο του 1960 γίνεται η περίφημη συνάντηση με τον Φιντέλ Κάστρο, στο ξενοδοχείο Τερέσα του Χάρλεμ. Καθώς προχωράει η δεκαετία του ’60, ο Μάλκολμ Χ προσανατολίζεται σε όλο και πιο ριζοσπαστικές θέσεις, που δεν χωράνε εύκολα στην ιδεολογικοπολιτική ακαμψία του Έθνους του Ισλάμ. Αρχίζει να αναπτύσσει έναν αντιιμπεριαλιστικό-αντιαποικιακό λόγο, καταγγέλλοντας τη λεηλασία και την καταπίεση των λαών της Αφρικής, της Ασίας και της Λατινικής Αμερικής. Όπως θυμάται ο Τζακ Μπαρνς, «ο Μάλκολμ μίλησε εκτενώς για τον ιμπεριαλισμό και είχε μια γραμμή που, με μαρξιστικούς όρους, θα αποκαλούσαμε λουξεμπουργκιανή -- εξηγούσε ότι η Δύση αντιμετώπιζε σοβαρά προβλήματα επειδή η επανάσταση στις αποικιοκρατούμενες χώρες περιορίζει τις περιοχές της Γης όπου ο ιμπεριαλισμός μπορεί να επεκταθεί».
Η πολιτική, ο «Μαύρος εθνικισμός», η βία
Τον Μάρτιο του 1964 ο Μάλκολμ Χ αποχωρεί από το Έθνος του Ισλάμ, τον Απρίλιο και τον Μάιο ταξιδεύει για δεύτερη φορά στην Αφρική και τη Μέση Ανατολή και τον Ιούνιο της ίδιας χρονιάς αρχίζει να συγκροτεί την Οργάνωση Αφρο-Αμερικανικής Ενότητας, η οποία είναι εμφανώς επηρεασμένη από τους απελευθερωτικούς-αντιαποικιακούς αγώνες στην Αφρική εκείνη την εποχή. Σύμφωνα με τα λόγια του, «η ΟΑΑΕ είναι μια μη θρησκευτική ομάδα Μαύρων» (υπογράμμιση Κ.Α.), ενώ σύμφωνα με το πρόγραμμά της «η ΟΑΑΕ απευθύνεται σε όλους τους ανθρώπους αφρικανικής καταγωγής». Ταυτόχρονα, όμως, ο Μάλκολμ Χ αρχίζει να είναι πιο ανοιχτός στις συμμαχίες με τα κινήματα των λευκών και να διατυπώνει κάποιον σκεπτικισμό για τα όρια του «Μαύρου εθνικισμού».
Λέει: «Συνήθιζα να ορίζω τον Μαύρο εθνικισμό ως την ιδέα σύμφωνα με την οποία ο Μαύρος πρέπει να ελέγχει την οικονομία και τα πολιτικά πράγματα της κοινότητάς του. Αλλά όταν τον Μάη βρέθηκα στην Αφρική, στην Γκάνα, συζητούσα με τον πρέσβη της Αλγερίας, έναν επαναστάτη με την κυριολεκτική σημασία της λέξης. Όταν του είπα ότι η οικονομική, κοινωνική και πολιτική μου φιλοσοφία ήταν ο Μαύρος εθνικισμός, με ρώτησε με κάθε ειλικρίνεια: “Μάλιστα. Κι εμένα πού με τοποθετείς;”. Γιατί αυτός ήταν λευκός. Μου είπε ότι, αν εγώ όριζα τον αντικειμενικό σκοπό μου ως τη νίκη του Μαύρου εθνικισμού, τότε, “πού χωρούσε εκείνος;”. Αυτό με υποχρέωσε να σκεφτώ και να επαναξιολογήσω σε μεγάλο βαθμό τον ορισμό που έδινα στον Μαύρο εθνικισμό. […] Και, αν έχετε προσέξει, δεν έχω χρησιμοποιήσει αυτό τον όρο εδώ και αρκετούς μήνες».
Ο Μάλκολμ περιγράφει τον εαυτό του όχι ως Αμερικανό, αλλά «ως ένα από τα θύματα της Αμερικής, ένα από τα θύματα του αμερικανισμού». Έτσι κι αλλιώς, όμως, «για τα 22 εκατομμύρια Μαύρων αφρικανικής καταγωγής που ζουν στην Αμερική, δεν πρόκειται για αμερικανικό όνειρο, αλλά για αμερικανικό εφιάλτη». Υποστηρίζει ότι «δεν μπορεί να υπάρχει καπιταλισμός χωρίς ρατσισμό», ενώ ταυτόχρονα αρχίζει να μιλάει για τη θρησκεία με πολύ διαφορετικά λόγια απ’ ό,τι στο παρελθόν: «Καμία θρησκεία δεν θα με κάνει ποτέ να ξεχάσω τις συνθήκες στις οποίες ζει ο λαός μας σε τούτη τη χώρα. Κανένας θεός, καμία θρησκεία, τίποτα απολύτως δεν θα με κάνει να τις ξεχάσω, μέχρι να εξαλειφθούν».
Τον κατηγορούν για υποκινητή της βίας· ο Μάλκολμ Χ απαντάει λέγοντας πράγματα τόσο σύγχρονα και τόσο διαχρονικά: «Πού ακούστηκε μια κοινωνική έκρηξη να γίνεται ευγενικά; Προσπαθείτε να περιορίσετε τον Μαύρο μέσα σε ένα γκέτο και να τον υποβάλετε σε όλες τις άδικες συνθήκες που χωράει ο νους. Όταν όμως φτάσει στο μη παρέκει, θέλετε να ξεσπάσει ευγενικά! Θέλετε να εξεγερθεί σύμφωνα με τους κανόνες του παιχνιδιού που κάποιος άλλος έχει επινοήσει». Και αλλού: «Κάθε φορά που κάποιος υποδουλώνεται ή του στερείται η ελευθερία με οποιονδήποτε τρόπο, τότε αυτός ο άνθρωπος έχει δικαίωμα να καταφύγει σε οποιαδήποτε μέθοδο είναι απαραίτητη ώστε να επανακτήσει την ελευθερία του». Ή, πάλι: «Έρχεται κάποιος σπίτι σου και αν είναι λευκός και θέλει να είναι βάναυσος μαζί σου, εσύ είσαι μη βίαιος, σου βάζει τη θηλιά στο λαιμό κι εσύ είσαι μη βίαιος […] Θα δεχόμουν τη μη βία, αν ήταν συνεπής και λογική. Αν όλοι και πάντα ήμασταν μη βίαιοι. […] Ποτέ όμως δεν θα δεχτώ κανενός είδους μη βία, εκτός κι αν όλος ο κόσμος είναι μη βίαιος. Αν κάνουν την Κου Κλουξ Κλαν να είναι μη βίαιη, θα είμαι μη βίαιος. […] Οι μοναδικοί σε αυτή τη χώρα στους οποίους ζητείται να είναι μη βίαιοι είναι οι Μαύροι».
Το τέλος και η κληρονομιά
Ο Μάλκολμ Χ βρισκόταν υπό τη στενή παρακολούθηση του FBI από το 1953. Η συνεχής ριζοσπαστικοποίηση του λόγου και της πράξης του, η αντιπαράθεση με ολόκληρο το πολιτικό σύστημα των ΗΠΑ (συμπεριλαμβανομένου του Δημοκρατικού Κόμματος), η αμφισβήτηση του αμερικανισμού, ο αντιιμπεριαλισμός του, η οργή του, τον καθιστούσαν επικίνδυνο. Εξίσου επικίνδυνος ήταν και για το «σχέδιο» του Έθνους του Ισλάμ για μια μαύρη αστική τάξη. Ο Μάλκολμ Χ δολοφονήθηκε καθώς ανέβαινε στο βήμα του Οντιμπόν Μπόλρουμ για να μιλήσει, στις 21 Φεβρουαρίου 1965. Η δολοφονία γίνεται σε μια στιγμή που αποτελεί τομή για τον ίδιο και για το κίνημα. Δράστες, μέλη του Έθνους του Ισλάμ. Από τον θάνατό του όμως ωφελήθηκαν πολλοί. Ο συγγραφέας Τζέιμς Μπάλντουιν δείχνει τους λευκούς δημοσιογράφους και λέει «εσείς το κάνατε».
Ωστόσο, αυτό που άφησε πίσω του ο Μάλκολμ δεν ήταν λιγότερο επικίνδυνο για την καθεστηκυία τάξη. Η οργή ως πολιτική κινητήρια δύναμη, ο αγώνας για αξιοπρέπεια και δικαιοσύνη, η ασυμβίβαστη αντίσταση, η αυτοοργάνωση, η αυτοάμυνα απέναντι στους καταπιεστές, υπήρξαν προτάγματα που σημάδεψαν τους αγώνες των Αφροαμερικανών τις επόμενες δεκαετίες. Άλλωστε, μόλις λίγους μήνες μετά τη δολοφονία του Μάλκολμ, ιδρύθηκε το Κόμμα των Μαύρων Πανθήρων.
