φωτ. Συλλήψεις στην οδό Στουρνάρη, την Πέμπτη 15 Νοεμβρίου. Οταν ο κόσμος άρχισε να πλησιάζει στο Πολυτεχνείο, οι συνταγματάρχες κυριεύτηκαν από πανικό.
Οι επέτειοι αναπλαισιώνουν τα γεγονότα και τα προσαρμόζουν στις εκάστοτε ανάγκες του καιρού, αλλά εκείνο που αντέχει και διασώζει τα γεγονότα είναι οι καλές ιστορικές μελέτες. Μια ανάλογη μελέτη είναι του Λεωνίδα Καλλιβρετάκη, «Το Πολυτεχνείο έξω από το Πολυτεχνείο: Οι αφανείς πρωταγωνιστές της εξέγερσης του 1973» (Θεμέλιο, 2023). Τι καινούργιο και άξιο να διαβάσει έχει ο αναγνώστης στο βιβλίο αυτό;
Ως τώρα η συζήτηση επικεντρωνόταν κυρίως στο ζήτημα των νεκρών εκείνων των ημερών, καθώς και στην αποκατάσταση του τι ακριβώς έγινε στην επιτροπή κατάληψης, ποιες πολιτικές δυνάμεις συμμετείχαν και ποιες όχι. Δευτερευόντως γινόταν αναφορά στη θέση του Πολυτεχνείου (ως μετωνυμίας των γεγονότων που έλαβαν χώρα εκεί τον Νοέμβριο του 1973) ως προς τις μετέπειτα πολιτικές εξελίξεις.
Ο Καλλιβρετάκης, ιστορικός του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, έχοντας απαντήσει με στέρεα τεκμηρίωση στο ερώτημα πόσοι, ποιοι και πού ήταν οι νεκροί του Πολυτεχνείου, προχωράει στο βιβλίο αυτό στην παρουσίαση των μαζικών διαμαρτυριών που προηγήθηκαν της κατάληψης του Πολυτεχνείου και των διαδηλώσεων και των συγκρούσεων που έγιναν έξω από αυτό, και μάλιστα σε μια μεγάλη ακτίνα, η οποία περιλαμβάνει όχι μόνο το κέντρο της πρωτεύουσας, αλλά και περιφερειακές συνοικίες. Το υλικό του προέρχεται από τα δικαστικά αρχεία, τα οποία περιλαμβάνουν τις δίκες των πρωταγωνιστών της καταστολής, αλλά και μεμονωμένες μηνύσεις θυμάτων, τα διαθέσιμα αρχεία των στρατιωτικών και αστυνομικών αρχών, ακόμη και αρχειακές εγγραφές σε νοσοκομεία στα οποία προσκομίστηκαν οι νεκροί και οι τραυματίες. Περιλαμβάνει βέβαια μια εξαντλητική ανάγνωση της ειδησεογραφίας του ξένου, του νόμιμου και του παράνομου Τύπου και χρησιμοποιεί επίσης συστηματικά τις μαρτυρίες, τόσο τις καταγραμμένες όσο κι εκείνες που ο ίδιος αναζήτησε κατά τη διάρκεια της έρευνάς του.
φωτ. Αρματα μάχης και τεθωρακισμένα οχήματα μεταφοράς προσωπικού στην Πατησίων, το Σάββατο 17 Νοεμβρίου. [A.P. Photo]
Γενικός ξεσηκωμός
Ποια είναι η υπόθεσή του; Οτι η κατάληψη του Πολυτεχνείου, αν είχε μείνει στα όρια του ιδρύματος, ενδεχομένως να είχε μια κατάληξη παρόμοια με εκείνη της Νομικής, μερικούς μήνες νωρίτερα. Εκείνο που της έδωσε δυναμική ήταν ότι πυροδότησε μια ευρύτερη αντίδραση. Χάρη στη λειτουργία του ραδιοσταθμού, συνέρρεε κόσμος προς το Πολυτεχνείο από τις αθηναϊκές συνοικίες και προάστια. Αυτός ο κόσμος διαδήλωνε έξω από το Πολυτεχνείο, αλλά πραγματοποιήθηκαν και άλλες πορείες και διαδηλώσεις. Η σημαντικότερη από αυτές ήταν εκείνη που κατευθυνόταν στην πλατεία Συντάγματος και συγκρούστηκε με την αστυνομία μπροστά στο πανεπιστήμιο την τελευταία μέρα πριν από την καταστολή. Μερικές διαδηλώσεις αποπειράθηκαν ακόμη και την κατάληψη δημόσιων κτιρίων όπως της Νομαρχίας Αττικής και του υπουργείου Δημόσιας Τάξης. Αυτή την ευρύτερη αντίδραση την παρακολουθεί βήμα βήμα, και αναδρομικά, από τις συγκρούσεις με την αστυνομία στο μνημόσυνο του Γεωργίου Παπανδρέου στις αρχές του ίδιου μηνός.
Η κατάληψη του ΕΜΠ ξεπέρασε τα όρια του ιδρύματος, γενικεύτηκε στους δρόμους, γι’ αυτό και δεν είχε την κατάληξη της Νομικής.
Νικήθηκε ο φόβος
Οι λεπτομερειακές περιγραφές δείχνουν μια αλλαγή διαθέσεων του πλήθους, το οποίο από τον φόβο της δικτατορίας περνάει στην αναμέτρηση μαζί της. Πρόκειται για την κρισιμότερη μεταβολή. Ο ιστορικός μάς περιγράφει ένα σχήμα κινήσεων του πλήθους γύρω από το Πολυτεχνείο, το οποίο στο τριήμερο 14 με 16 Νοεμβρίου μοιάζει με εισπνοή-εκπνοή. Εισρέουν πλήθη και μεταμορφώνονται νοοτροπιακά μέσα στον χώρο της κατάληψης, εξέρχονται και σχηματίζουν διαδηλώσεις γύρω από αυτήν. Το φρόνημα όσων συμμετείχαν φαίνεται και από το γεγονός ότι σχηματίζονται οδοφράγματα για να μην περάσουν τα τανκς στις λεωφόρους που οδηγούν στο Πολυτεχνείο, όταν πια έχει κινητοποιηθεί ο στρατός. Μαθαίνουμε τώρα ποιες ακριβώς μονάδες κινητοποιήθηκαν, ποια διαδρομή ακολούθησαν, ποιοι τις διοικούσαν. Ακόμη δύο μέρες μετά την είσοδο του τανκς και την εκκένωση του Πολυτεχνείου, καθώς και έπειτα από τις χιλιάδες συλλήψεις σε διαδηλώσεις σε πολλά σημεία του ευρύτερου κέντρου της Αθήνας συνεχίζονταν εκδηλώσεις διαμαρτυρίας σε κεντρικά σημεία της πόλης. Ολα αυτά δείχνουν το διασκέλισμα ενός ψυχολογικού κρασπέδου που στάθηκε αποφασιστικό για την τελική τύχη της δικτατορίας.
Η πύλη του Πολυτεχνείου μετά τη μοιραία νύχτα. Το καθεστώς αισθάνθηκε ότι απειλείται όταν διαπίστωσε ότι στους δρόμους το πλήθος μεγάλωνε. [A.P. Photo]
Η μαζικότητα τρόμαξε τη χούντα, που αντέδρασε με βαναυσότητα
Συχνά µιλάµε για την εξέγερση του Πολυτεχνείου. Ακριβέστερο θα ήταν να περιγραφεί ως αρχόμενη εξέγερση, και ο Καλλιβρετάκης τεκμηριώνει πολύ καλά και την ανθρωπογεωγραφία της αλλά και τη δυναμική της.
Ο φόβος ότι θα μπορούσε να συμβεί στην Αθήνα μια εξέγερση οδήγησε το καθεστώς, το οποίο επιδίωκε με την κυβέρνηση Μαρκεζίνη μια μετάβαση σε πειθαρχημένη δημοκρατία, να αντιδράσει ακαριαία και αιματηρά. Γι’ αυτό η ζώνη του πυρός ήταν αμείλικτη πέριξ του Πολυτεχνείου και όχι μέσα στο Πολυτεχνείο κατά την ώρα της εκκένωσής του.
Αν δεν είχε γίνει η εξέγερση;
Αναρωτιέμαι μάλιστα, ως προς τη δικτατορία και τις αστυνομικές και στρατιωτικές αρχές, αν αυτός ο φόβος της εξέγερσης τροφοδοτήθηκε και από θεσμικές μνήμες μιας άλλης εξέγερσης, μόλις 29 χρόνια πριν – εννοώ τα Δεκεμβριανά του 1944. Ο εξοπλισμός των αστυνομικών τμημάτων από όπου πυροβολούσαν τους διαδηλωτές, καθώς και ο ακροβολισμός ελεύθερων σκοπευτών δείχνει ότι ενδεχομένως η θεσμική μνήμη να είχε παίξει τον ρόλο της στη βιαιότητα της καταστολής μιας εξέγερσης στα πρώτα και προκαταρκτικά ξεσπάσματά της. Το ύφος του Καλλιβρετάκη θυμίζει αστυνομικό μυθιστόρημα, αλλά και σύγχρονα ιστορικά έργα όπως του Ερίκ Βυιγιάρ, «14η Ιουλίου» (μτφρ. Μ. Πιμπλής, εκδ. Πόλις, 2019), όπου με παρόμοιο λεπτομερειακό τρόπο ο συγγραφέας μας δείχνει, ώρα την ώρα, την πτώση της Βαστίλλης το 1789.
Ο φόβος ότι θα μπορούσε να χαθεί ο έλεγχος στην Αθήνα οδήγησε το καθεστώς στη βίαιη καταστολή.
Εχει το πλεονέκτημα μιας κινηματογραφικής γραφής, αλλά και της αποκάλυψης εκείνων των κρίσιμων λεπτομερειών που μας επιτρέπει πολλές φορές να αντιληφθούμε τις διαστάσεις ενός γεγονότος. Αν μάλιστα ο φακός μας μετακινηθεί από τις λεπτομέρειες στις αποφάσεις που αφορούν τη μεγάλη ιστορία, το βιβλίο του Καλλιβρετάκη μπορεί να συμβάλει στο να κατανοήσουμε πώς αφενός ο φόβος του πλήθους, αφετέρου οι προσδοκίες του ίδιου του πλήθους αποτέλεσαν το υπόβαθρο, ώστε αντί της Μεταπολίτευσης να μη συμβεί μια αλλαγή φρουράς και η Μεταπολίτευση να μην είναι περιορισμένη. Πάντως η πεντηκοστή επέτειός της μόλις άρχισε.
*Ο Αντώνης Λιάκος είναι ομότιμος καθηγητής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών
