Από αριστερά: Νίκος Χατζηνικολάου, Νίκος Πουλαντζάς, Άγγελος Ελεφάντης και Ντίνος Γεωργούδης το 1972 στο Παρίσι
Τι θα έλεγε ο Άγγελος γι’ αυτά τα αποτελέσματα; Ανόητο ερώτημα. Ο Άγγελος μάς είχε μάθει γιατί τέτοια ερωτήματα είναι ανόητα: ο νεκρός είναι νεκρός. Δεν μπορεί να επιστρέψει για να μας ψιθυρίσει τη γνώμη του. Ο νεκρός δεν έχει γνώμη, ούτε όργανα να ψιθυρίσουν. Επελθών γαρ ο θάνατος πάντα ταύτα εξηφάνισται. Τελεία. Ό,τι πούμε ή δεν πούμε εδώ ή εκεί, σοβαρό ή ανόητο, βαρύ ή ελαφρό, βαρύγδουπο ή απλώς τετριμμένο είναι δική μας υπόθεση και δική μας ευθύνη. Τελεία και παύλα. Γιατί αυτή είναι η μοίρα των ανθρώπων. Η διαδοχή των νεκρών από τους ζωντανούς. Η κληρονομιά που αφήνουν οι νεκροί στους ζωντανούς. Να τη διαχειριστούν με τα δικά τους μέσα και με δική τους ευθύνη. Να τη διαχειριστούν σε άλλη εποχή και σε άλλες συνθήκες. Όπως έτσι αναπόφευκτα την προδίδουν: ο απελθών δεν μπορούσε να γνώριζε τούτη τη νέα εποχή και τούτες τις νέες συνθήκες…
Αναφορά στον απελθόντα, ναι, επιτρέπεται. Ίσως μάλιστα κάποτε επιβάλλεται. Όχι πάντα υποχρεωτικά. Όχι πάντα γιατί έτσι πρέπει. Το «πρέπει» αυτό μπορεί κάποιες φορές να επιβάλεται έξωθεν, αλλά όχι πάντα. Τότε πώς επιβάλλεται; Επιβάλλεται εκ των έσω, από κάτι μύχιο, από κάτι που σπανίως ομολογείται. Επιβάλλεται από ένα κενό. Το κενό στον εαυτό που δημιουργεί η απώλεια του άλλου. Κενό που δεν μπορεί ποτέ να πληρωθεί. Γιατί ο άλλος δεν μπορεί να επανέλθει να το καλύψει. Έτσι οι άνθρωποι μετά το σοκ της πρώτη απώλειας γίνονται διάτρητοι. Και όσο περνούν τα χρόνια γίνονται περισσότερο διάτρητοι. Τα κενά πολλαπλασιάζονται. Ενόσω οι άνθρωποι συνειδητοποιούν, όσο αντέχουν, τη μοίρα των ανθρώπων. Τη μοίρα της αναπόφευκτης τελευτής.
Το κενό
Ωστόσο. Ναι, υπάρχει ένα «ωστόσο». Γιατί η απώλεια του άλλου έχει αφήσει στον εαυτό το αποτύπωμα της ζωντανής παρουσίας του. Και κάποιες φορές αυτό το αποτύπωμα, το ίδιο αυτό κενό, διογκώνεται και γίνεται καθοριστικό. Δηλαδή επιτάσσει τη ρητή αναφορά στον εκλιπόντα άλλο. Με διάφορους τρόπους. Άλλοτε δημόσιους, άλλοτε ιδιωτικούς. Ακόμη και στο όνειρο ή μπροστά στον καθρέφτη.
Το κενό αυτό γίνεται καθοριστικό όταν το αποτύπωμα της ζωντανής παρουσίας του άλλου δεν είναι απλώς μνήμη. Μνήμη γλυκιά και παρηγορητική ή μνήμη πικρή ή οξεία που προκαλεί άλλες αντιδράσεις. Αλλά μόνον όταν ο εαυτός αισθάνεται βαθιά, όταν ξέρει, ότι το προσωπικό του δαιμόνιο, το προσίδιο conatus του, έχει διαμορφωθεί με ένταση και διάρκεια από εκείνη τη ζωντανή παρουσία. Στον ένα ή στον άλλο τομέα της ζωής και της δράσης. Όσο αυτή η παρουσία ήταν, ακριβώς, ζωντανή. Είναι τότε που η αναφορά γίνεται επιτακτική. Ως σύζευξη του δαιμονίου με το αποτύπωμα. Γι’ αυτό στον πολιτισμό μας αναφερόμαστε ακόμη στον Πλάτωνα και στον Σαίξπηρ. Στον Θερβάντες και στον Θουκυδίδη. Στον Ευριπίδη και στον Μαρξ. Στον Μαρξ που μένει πάντα επίκαιρος. Δηλαδή και επί του καιρού τούτου. Όπως μας λένε, σαν να μην το ξέραμε, τα εξώφυλλα των περιοδικών του κόσμου.
Τα φαντάσματα του Μαρξ
Ο Μαρξ δεν μίλησε για δαιμόνιο. Ο Μαρξ με τον Ένγκελς μίλησαν για το «φάντασμα του κομμουνισμού». Ως το «φάντασμα» που κατατρύχει αδιάλειπτα από τότε τους απανταχού κυρίαρχους. Αδιάλειπτα: η ιδεολογική περιένδυση του τραγικού, καταστροφικού και πολλαπλά επικίνδυνου πολέμου της Ουκρανίας το πιστοποιεί σήμερα με πάσα σαφήνεια. Ο Ντεριντά –και αυτός είχε περάσει κάποτε από το λεγόμενο «μπαρ» του Πολίτη– διεύρυνε την έννοια του φαντάσματος. Μίλησε για τα «φαντάσματα του Μαρξ». Του ίδιου του Μαρξ. Όπου αυτά τα φαντάσματα –στον πληθυντικό– δεν κατατρύχουν. Αντίθετα. Είναι ικανά να ζωογονήσουν τους χυμούς του βίου. Γιατί αφορούν τον εαυτό ολόκληρο. Στις σχέσεις του με τον άλλο. Με όλες και με όλους τους άλλους ανεξαιρέτως. Σε όλα τα επίπεδα και στις μεταξύ τους συναρθρώσεις. Καθολική ισότητα, γενική ελευθερία, οικουμενική δικαιοσύνη. Έτσι, εφόσον το εκάστοτε οικείο «φάντασμα του Μαρξ» εισχωρήσει, εφόσον ο εκάστοτε δυνάμει αποδέκτης του αισθανθεί μύχια το αποτύπωμα της ζωντανής παρουσίας του Μαρξ –έστω μόνο μέσω ανάγνωσης– το δικό του δαιμόνιο διαπλάθεται αντίστοιχα. Το ίδιο το δικό του δαιμόνιο γίνεται έτσι φάντασμα του Μαρξ. Όσο κι αν το δαιμόνιο υποχρεώνεται τότε να θέσει τα μεγάλα και τα δύσκολα. Με απαντήσεις που απαιτούν ενιαία συνέπεια. Όπου η αξία τούτης της συνέπειας είναι ανυπολόγιστη. Συνιστά επιμέλεια εαυτού. Είναι ικανή να δικαιώσει ολόκληρο τον βίο. Μας το επεσήμανε ήδη ο Σόλων.
Τα φαντάσματα του Μαρξ είναι πολλά γιατί ο καθένας προσλαμβάνει εκείνο που είναι οικείο στο δικό του δαιμόνιο. Κατά σύμβασιν, τούτα τα πολλά φαντάσματα συντάσσουν τους «κληρονόμους» ή «διαδόχους» του Μαρξ. Τους αποκαλούμενους «μαρξιστές». Καταχρηστικά. Γιατί κάθε επίδοξος διάδοχος ή κληρονόμος δεν μπορεί παρά να προδώσει τον Μαρξ. Έστω μόνο γιατί είναι υποχρεωμένος να εντάξει το έργο εκείνου στο δικό του πλαίσιο και στη δική του συγκυρία. Σύμφωνα με το προσίδιο δαιμόνιό του. Οπότε η διεκδίκηση της κληρονομιάς ανοίγει τον ασκό του Αιόλου: το δαιμόνιο καθενός εκτονώνεται και επιδιώκει να καταλάβει ολόκληρο τον διαθέσιμο χώρο. Υπερασπίζοντας, υποτίθεται «πιστά», το πνεύμα –ένα άλλο όνομα για το φάντασμα– ενός έργου του οποίου ο ίδιος αυτο-εκλαμβάνεται ως μόνος αυθεντικός κληρονόμος. Όπου εδώ, όπως παντού, οι μάχες της διαδοχής είναι θλιβερές. Γιατί τρέπονται σε μάχες οπαδών. Μολονότι η ιδιότητα του οπαδού δεν συνάδει με τη γενική ελευθερία που θέτει ιδρυτικά το έργο του Μαρξ. Ιδρυτικά. Γιατί χωρίς αυτήν το έργο του Μαρξ θα ήταν ανίσχυρο. Ο Μαρξ το γνώριζε. Γι’ αυτό αρνήθηκε να ονομαστεί «μαρξιστής». Η αποδοχή του χαρακτηρισμού θα του στερούσε βαθμούς ελευθερίας. Ούτε ο Άγγελος ονόμαζε τον εαυτό του «μαρξιστή».
Το σχολείο Πολίτης
Άγγελος Ελεφάντης. Ψυχή, πνεύμα, αλλά εν πολλοίς και κυρίως σώμα, του περιοδικού Ο Πολίτης. Με τα περισσότερα από 350 τεύχη της έκδοσής του. Και της κατ’ όνομα μηνιαίας και της περίπου τηρούμενης δεκαπενθήμερης. Όπου όλα τα τεύχη σήμερα διατίθενται ελεύθερα στο διαδίκτυο. Υπό πάσα επιστημονική επιμέλεια. Χάρη στο μεράκι και στον κόπο του Γιώργου Παπακωνσταντίνου και των συνεργατών του. Μαζί και τα βιβλία που έγραψε ή επιμελήθηκε ή μετέφρασε ο Άγγελος. Μαζί και όσα κείμενά του δεν εντάχθηκαν στον Πολίτη. Ολόκληρο σχολείο. Σχολείο των καιρών και για τους καιρούς. Γιατί σχεδόν όλα τούτα τα κείμενα διαβάζονται σήμερα ευφρόσυνα. Γιατί, παραδόξως, μιλάνε και για όσα συμβαίνουν σήμερα. Διδάσκουν και σήμερα για το σήμερα. Τουλάχιστον σε όσες ή όσους θέλουν να μάθουν κάτι σοβαρό για τους καιρούς που ζούμε. Αν «προφταίνουν» να θέλουν να μάθουν. Αν η αρειμάνια αυτάρκεια της κεντρικής σκηνής ή το χουχούλι του περιθωρίου –«επαναστατικού» ή αδιάφορου– τους το επιτρέπει…
Το ότι αυτό το σχολείο παραμένει σχολείο και τούτων των καιρών ενώ διέτρεξε 47 ολόκληρα χρόνια –ξεκινώντας από το 1976, Μάιο και πάλι– δεν επιτρέπει καν να αρχίσουμε να μιλάμε για διαδόχους ή κληρονόμους. Είναι αυτόχρημα γελοίο να μιλήσει κανείς για «ελεφαντιστές». Άλλωστε οι μετέχοντες στις κατ’ όνομα συντακτικές επιτροπές του Πολίτη έχουν διαιρεθεί κατά τις δύο αντίπαλες πολιτικές όχθες. Όχθες ασυμφιλίωτες. Με τον κ. Μητσοτάκη μάλιστα αδιαμφισβήτητο κυβερνήτη της μιας. Οπότε ας πορευθεί η καθεμιά και ο καθένας κατά την τιμή και την υπόληψή του...
Το δαιμόνιο του Άγγελου
Άγγελος Ελεφάντης. Το δαιμόνιο του Άγγελου είχε διαμορφωθεί από το φάντασμα του κομμουνισμού. Από νωρίς. Ως φάντασμα που μπορούσε να λάβει σάρκα και οστά. Να υλοποιηθεί επί Γης. Ως φάντασμα πολιτικά μαχητό. Εδώ και παντού. Και για σήμερα και για αύριο και για χτες. Τούτο το δαιμόνιο ήταν ισχυρό. Ήταν conatus ικανό να αυξάνει τη δύναμη και την επιρροή του. Προς πολλές κατευθύνσεις ταυτόχρονα. Ιστορικές, θεωρητικές, πολιτικές, πολιτισμικές, λογοτεχνικές και αισθητικές, γλωσσικές, εκδοτικές, κατασκευαστικές, πραγματολογικές, προσωπικές… Όπως όλες συνδέονταν, άμεσα ή έμμεσα, με το κύριο: την υλοποίηση επί Γης του φαντάσματος του κομμουνισμού. Χωρίς κανέναν απολύτως δογματισμό. Γιατί ποιος δογματισμός μπορεί να χωρέσει όλες αυτές τις κατευθύνσεις, ολόκληρο τούτο το όλον; Ποιος δογματισμός μπορεί να μη συγκρούεται «κάθετα», κατά την αργκό της τότε εποχής, με τη γενική ελευθερία; Όπως την επιτάσσει το ίδιο φάντασμα;
Το δαιμόνιο του Άγγελου ήταν conatus πλοιάρχου. Ικανού να κατευθύνει σταθερά το σκάφος και να το κουμαντάρει υπό όλους τους ανέμους και σε όλες τις τρικυμίες. Γιατί είχε ιδία γνώση του τι συμβαίνει και στο αμπάρι και στην κουβέρτα και στις μηχανές και, κυρίως, με το πλήρωμα. Γιατί πλήρωμα υπήρχε. Κριτικά γοητευμένο. Γιατί αναγνώριζε την αξιοσύνη του πλοιάρχου. Γιατί καταλάβαινε το πείσμα του Άγγελου. Και ότι πείσμα και πειθώ έχουν την ίδια ρίζα. Το δαιμόνιο του Άγγελου δεν έλειψε ποτέ να αφήσει το ισχυρό αποτύπωμα της ζωντανής παρουσίας του σε όσους και όσες διασταυρώθηκαν μαζί του. Που ήταν πολλοί και πολλές. Και όπως το ίδιο μεταγράφηκε και σε όλα τα κείμενά του που, αυτά, επιβιώνουν. Γιατί αυτή είναι η μοίρα των κειμένων…
Τώρα και εδώ
Απώλεια 15 πλέον χρόνων. Το κενό που έχει αφήσει σε μένα τούτη η απώλεια έχει διογκωθεί. Η στρογγυλή επέτειος μου δίνει συμβατικά την αφορμή κάπως να εκφράσω το αποτύπωμα της ζωντανής παρουσίας του. Δηλαδή όσων αυτή η ζωντανή παρουσία, όπως και τα κειμένα που γράφονταν τότε εν θερμώ, μπροστά στα μάτια του Πολίτη, διαμόρφωσαν το δικό μου δαιμόνιο. Οι εκλογές της περασμένης βδομάδας συμφύρουν τούτη τη συμβατική αφορμή με ό,τι συγκροτούσε το δαιμόνιο του Άγγελου: ο κομμουνισμός –η ανανέωση της κομμουνιστικής επαγγελίας– ως στόχος πολιτικά μαχητός εδώ και τώρα. Με ένα «τώρα» που διαρκεί κοντά πενήντα χρόνια. «Εδώ»: στη χώρα που μας έλαχε. Με την Αριστερά που μας έλαχε.
Όσα έμαθα
Απαριθμώ περιληπτικά τις συνιστώσες τούτου του αποτυπώματος. Όσα έμαθα από τη ζωντανή παρουσία του Άγγελου και όσα έμαθα από τον Πολίτη.
1. Ο δρόμος προς τον σοσιαλισμό/κομμουνισμό είναι μακρύς και δύσβατος. Όλες οι προσπάθειες υλοποίησής του απέτυχαν. Οφείλουμε να αντλήσουμε με πάσα επιμέλεια τα διδάγματα αυτών των αποτυχιών. Αλλιώς κανείς δεν θα εμπιστευτεί ξανά την Αριστερά που θέλουμε να είμαστε.
2. Το πολιτικό είναι καίριο για την προοπτική του σοσιαλισμού/κομμουνισμού. Η ενδυνάμωση και η ανάπτυξη των λαϊκών-μαζικών κινημάτων είναι απαραίτητη. Αλλά δεν αρκεί.
3. Το πολιτικό συμπυκνώνει, ολοκληρώνει, εκπροσωπεί όλα όσα συμβαίνουν σε έναν κοινωνικό σχηματισμό. Και κατά τούτο διατηρεί μια σχετική αυτονομία από όλες τις άλλες βαθμίδες του. Οι διατυπώσεις είναι του Νίκου Πουλαντζά, φίλου και συντρόφου του Άγγελου. Αλλά οφείλω στον Άγγελο και στον Πολίτη την έμπρακτη κατανόησή τους.
4. Το πολιτικό συναρτάται ευθέως με την πολιτική εξουσία. Γι’ αυτό όσα κάνει ή δεν κάνει η πολιτική εξουσία αφορούν ευθέως την προοπτική του σοσιαλισμού/κομμουνισμού. Γι’ αυτό όλες οι εκλογές έχουν καίρια σημασία. Άλλωστε, τόσο ο δρόμος προς τον σοσιαλισμό/κομμουνισμό, όσο και ο ίδιος ο σοσιαλισμός ή θα είναι δημοκρατικός ή δεν θα υπάρξει –πάλι κατά διατύπωση του Νίκου Πουλαντζά.
5. Η πολιτική της Αριστεράς οφείλει να επιδεικνύει άκαμπτη στρατηγική σταθερότητα και συνάμα τακτική ευελιξία. Οι προγραμματικές συμμαχίες είναι όχι μόνον απαραίτητες αλλά κατά κανόνα επιθυμητές. Η ‘ζύμωση’ με τους συμμάχους διδάσκει πολλά. Άγγελος Ελεφάντης και Μιχάλης Παπαγιαννάκης και Λεωνίδας Λουλούδης.
6. Ο δρόμος προς τον σοσιαλισμό/κομμουνισμό αφορά τα πάντα. Κάθε ζήτημα, μικρό ή μεγάλο, μπορεί και οφείλει να ιδωθεί από τη σκοπιά αυτού του δρόμου. Κατά συνέπεια, απαιτείται ευρύτατη παιδεία. Ο Πολίτης ήθελε να είναι «περιοδικό πολιτικής παιδείας» ακριβώς γι’ αυτό.
7. Ευκαιρίες για την προώθηση των πολιτικών στόχων, όχι μόνον εμφανίζονται εκ των πραγμάτων, αλλά πρέπει και να δημιουργούνται. Ως αιφνιδιασμοί που καταλαμβάνουν εξαπίνης τα τρέχοντα αυτονόητα. Ενάντια στα κυρίαρχα ρεύματα που καλλιεργούν τον εφησυχασμό. Ως αιφνιδιασμοί που αποκτούν την πρωτοβουλία των κινήσεων από την πλευρά της Αριστεράς. Και ανασυντάσσουν έτσι τα επίδικα. Παραδείγματα από τον Άγγελο: Γιατί πρέπει να φοβόμαστε την επανάσταση των αγιοταλλάδων. Γιατί, από τη σκοπιά του σοσιαλισμού, το ΠΑΣΟΚ μας αφήνει παγερά αδιάφορους. Γιατί η Αριστερά, ακόμη και εξόφθαλμα μειοψηφική, οφείλει να διεκδικήσει την Προεδρία της Δημοκρατίας. Γιατί δεν πρέπει να διεξαχθούν στη χώρα Ολυμπιακοί Αγώνες. Γιατί η ιδιωτική τηλεόραση θα επιφέρει καταστροφές. Γιατί οι τόνοι και τα πνεύματα δεν είναι του κακού.
8. Οι συγκυρίες αλλάζουν γρήγορα. Καθεμιά διαφέρει από τις άλλες. Ηγέτες αναδεικνύονται εκείνοι που μπορούν να ‘μυρίσουν’ την αλλαγή της συγκυρίας και να αναγνωρίσουν έτσι τα παράθυρα ευκαιρίας για τον εκάστοτε κατάλληλο αιφνιδιασμό. Ακόμη και με ελάχιστα απτά τεκμήρια.
9. Ηγέτες και ηγετικές ομάδες διαδραματίζουν ρόλους καθοριστικούς. Όπως το πολιτικό συμπυκνώνει, ολοκληρώνει, εκπροσωπεί όλα όσα συμβαίνουν σε έναν κοινωνικό σχηματισμό, έτσι και ηγέτες και ηγετικές ομάδες οφείλουν να συμπυκνώνουν, να ολοκληρώνουν και να εκπροσωπούν όλα όσα αφορούν το αριστερό πολιτικό υποκείμενο στο οποίο ηγούνται. Και ταυτόχρονα να συμπυκνώνουν, να ολοκληρώνουν και να εκπροσωπούν, έμπρακτα και σε κοινή θέα, τις αξίες που διέπουν την καθολική ισότητα, τη γενική ελευθερία και την οικουμενική δικαιοσύνη.
10. Ούτε η χώρα που ζούμε ούτε η Αριστερά όπου θέλουμε να μετέχουμε είναι αποκλειστικά δικό μας δημιούργημα. Ιστορικές και κοινωνικές συνθήκες τις έφτιαξαν ενώ εμάς μας έλαχαν. Δουλειά μας είναι να βελτιώσουμε αυτά που μας έλαχαν. Με λογισμό και μ’ όνειρο. Χωρίς έπαρση. Με χαρά και με ευφροσύνη. Αλλά και λύπη κι ευσπλαχνία. Πάντα με αιδώ και περίσκεψη.
Αυτά τα καθοριστικά έμαθα από τη ζωντανή παρουσία του Άγγελου και από τον Πολίτη. Και κάτι ακόμη, πιο προσωπικό. Από την ίδια διδασκαλία έμαθα, όσο έμαθα, να γράφω ό,τι γράφω. Για όλους αυτούς τους λόγους –ατελέστατα διατυπωμένους– ευγνωμονώ τον Άγγελο Ελεφάντη. Μολονότι ξέρω ότι τούτη η ευγνωμοσύνη δεν είναι απευθυντέα. Γιατί ο Άγγελος απουσιάζει αμετάκλητα για δεκαπέντε πλέον χρόνια. Αλλά μολαταύτα ήταν το δικό του δαιμόνιο, όσο μπόρεσα να το οικειοποιηθώ, που έσπρωξε το χέρι να γράψει όσα υπογράφονται εδώ. Να το οικειοποιηθώ προδίδοντάς το αναπόφευκτα. Γιατί, εκτός των άλλων, τολμώ να εικάσω –αναιρώντας έτσι την αφετηρία του ίδιου τούτου κειμένου– ότι ο Άγγελος θα διαφωνούσε σε πολλά από τα παραπάνω. Αίτηση συγγνώμης; Μα ούτε αυτή είναι απευθυντέα…
