to top
  • βρείτε μας στο Twitter
  • βρείτε μας στο Facebook
  • βρείτε μας στο YouTube
  • στείλτε μας email
  • εγγραφείτε στο RSS feed
  • international version

Συζητώντας για τις ιδέες του πρόσφατου βιβλίου του Αριστείδη Μπαλτά «Ξεφλουδίζοντας πατάτες ή λειαίνοντας φακούς: Ο Σπινόζα και ο νεαρός Βιτγκενστάιν συνομιλούν για την εμμένεια και τη λογική της»: Ποιες συνέπειες έχει για τη νεότερη σκέψη και δράση η απόρριψη κάθε δυνατότητας «μαγικής» γνώσης, δηλαδή υπερβατικής ή υπερφυσικής πρόσβασης σε ένα επέκεινα; Την απάντηση σε αυτό το αποφασιστικό ερώτημα διερευνά ο Αριστείδης Μπαλτάς, καταφεύγοντας στις ιδιαίτερα ανατρεπτικές και αλληλοσυμπληρούμενες πτυχές της σκέψης του Σπινόζα και του Βιτγκενστάιν


Ο συγγραφέας μάς εξηγεί το γιατί η σύνθεση, σε αυτό το βιβλίο, των πιο ανατρεπτικών προτάσεων τής σκέψης του Μπαρούχ Σπινόζα και του Λούντβιχ Βιτγκενστάιν είναι σήμερα πιο επίκαιρη από ποτέ - «Θεωρώ ότι η ανάδειξη της συνειδητά εμμενούς προσέγγισης στα ανθρώπινα πράγματα έχει σήμερα ευρύτερη -θα έλεγα καθοριστική- σημασία», υποστηρίζει ο Αριστείδης Μπαλτάς στις «Μηχανές του Νου».

Οπως είδαμε στα τρία τελευταία μας άρθρα, η προσφυγή σε ανορθολογικές υπερφυσικές «εξηγήσεις» και σε «μαγικές» γνωστικές πρακτικές είναι ένα διαχρονικό και πολύ επίμονο φαινόμενο στην ανθρώπινη ιστορία. Και παρά την απαξίωση της υπερφυσικής-θεοκρατικής σκέψης κατά τη νεωτερική εποχή, οι δυσεξάλειπτες ιστορικές και μεταφυσικές προϋποθέσεις της επιστημονικής σκέψης ήταν και, εν πολλοίς, παραμένουν αδιευκρίνιστες.

Αυτό το γνωσιολογικό κενό επιχειρεί να διαφωτίσει ο πολύ γνωστός Ελληνας επιστημολόγος και αριστερός διανοούμενος Αριστείδης Μπαλτάς στο τελευταίο βιβλίο του με τίτλο: «Ξεφλουδίζοντας πατάτες ή λειαίνοντας φακούς: Ο Σπινόζα και ο νεαρός Βιτγκενστάιν συνομιλούν για την εμμένεια και τη λογική της», που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.

2012
Kυκλοφορεί στα αγγλικά το σπουδαίο δοκίμιο του Αριστείδη Μπαλτά «Ξεφλουδίζοντας πατάτες ή λειαίνοντας φακούς: Ο Σπινόζα και ο νεαρός Βιτγκενστάιν συνομιλούν για την εμμένεια και τη λογική της» | 

2022
Πριν από 5 μήνες κυκλοφόρησε η νέα και πιο πλούσια ελληνική εκδοχή αυτού του βιβλίου.

Πρόκειται για ένα πολύ σύνθετο διανοητικά και μακροσκελές συγγραφικά εγχείρημα, που επιχειρεί να διαφωτίσει ό,τι ο συγγραφέας αποκαλεί «η προοπτική της ριζικής εμμένειας». Πρόκειται για τη φιλοσοφική στρατηγική του αποκλεισμού κάθε δυνατότητας επίκλησης του «επέκεινα» από την ανθρώπινη σκέψη και δράση, που, όπως μας αποκαλύπτει αυτό το βιβλίο, τη διατύπωσε πρώτος ρητά με οντολογικούς όρους ο Σπινόζα, ενώ, σχεδόν τρεις αιώνες μετά, την αναδιατύπωσε εξίσου ρητά ο νεαρός Βιτγκενστάιν με όρους γνωσιολογίας της Λογικής. Σύμφωνα με τον συγγραφέα, ως στάση ανυποχώρητης αντι-υπερβατικότητας, «Η προοπτική της ριζικής εμμένειας, δεν αποτελεί απλώς άλλο όνομα του παραδοσιακού υλισμού», αλλά συνιστά διαχρονικά κάτι σαν σκληρό πυρήνα του «υλισμού» στη μάχη του με τον «ιδεαλισμό». Πάντως, όπως διευκρινίζει εξαρχής στον «εκ των υστέρων πρόλογο» που έγραψε για την ελληνική έκδοση του βιβλίου: «Η ριζοσπαστικότητα της προοπτικής της ριζικής εμμένειας έγκειται ακριβώς στην ολοσχερή εξάλειψη και των δύο πόλων του διλήμματος» (δηλαδή είτε υλισμός είτε ιδεαλισμός).

Για να αναδείξουμε κάποιες από τις πιο ενδιαφέρουσες συνέπειες των καινοτόμων αναλύσεων αλλά και των κομψών επιχειρημάτων αυτού του βιβλίου, ζητήσαμε από τον Αριστείδη Μπαλτά να μας παρουσιάσει την ευρύτερη διανοητική σημασία, αλλά και την πρακτική-ιστορική αναγκαιότητα, που ο ίδιος αποδίδει στην αποδοχή της «ριζικής εμμένειας».

 Στο τελευταίο σας συγγραφικό πόνημα, προχωράτε σε μία συστηματική διερεύνηση της έννοιας «ριζική εμμένεια» στο φιλοσοφικό έργο του Σπινόζα και του Βιτγκενστάιν. Πώς σχετίζεται η οντολογική εμμένεια του Σπινόζα με τη λογική εμμένεια του Βιτγκενστάιν και γιατί κρίνατε αναγκαίο να προσθέσετε το επίθετο «ριζική»;

Ο Σπινόζα έζησε στα μέσα του 17ου αιώνα. Του κρίσιμου αιώνα της Επιστημονικής Επανάστασης και των αρχών του Διαφωτισμού. Δηλαδή του διπλού κινήματος ιδεών που ενοποίησε κατ’ ουσίαν την Ευρώπη σε αυτό το επίπεδο και συγκρότησε ό,τι συνηθίζουμε να αποκαλούμε «ευρωπαϊκό κεκτημένο». Θυμίζω: Γαλιλαίος, Ντεκάρτ, Νεύτων, Λοκ, Χομπς... Στο πλαίσιο αυτού του αιώνα, ο Σπινόζα διατυπώνει το αδιανόητο: ο Θεός δεν μπορεί να έχει ανθρωπομορφικά χαρακτηριστικά. Το να του αποδίδουμε τέτοια συνιστά κατ’ ουσίαν ύβρη. Ο Θεός ταυτίζεται με την ανεξάντλητη παραγωγική δύναμη της Φύσης, ο Θεός είναι η ίδια η Φύση: Deus sive Natura! Η «Ηθική», το μείζον έργο του Σπινόζα, ξεδιπλώνει με τα ισχυρότερα μέτρα λογικής αυστηρότητας που διέθετε η εποχή τη (δύσκολη) απόδειξη ότι τίποτε απολύτως, κανένα ον, δεν μπορεί να υφίσταται εκτός κόσμου ή Φύσης. Δηλαδή εκτός Θεού. Ο οποίος, βέβαια, αφού ταυτίζεται με τον κόσμο, τη Φύση, είναι και σώμα και νους. Ο Θεός είναι και σώμα; Οχι απλώς πνεύμα; Ιδού μια πλευρά του αδιανόητου. Η εμμένεια (από το εν+μένω, είμαι αείποτε εντός) είναι ριζική γιατί δεν υφίσταται, δεν είναι δυνατόν καν να υφίσταται ή καν να νοείται το «εκτός» Φύσης. Δεν διατίθεται θέση Δημιουργού της Φύσης έξωθεν της Φύσης.

Από την άλλη μεριά, ο Βιτγκενστάιν γράφει το Tracatus Logico-Philosophicus κατ’ ουσίαν κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Στα χαρακώματα. Σε μια εποχή όπου το φιλοσοφικό ενδιαφέρον έχει εστιαστεί στη γλώσσα και στις νέες εξελίξεις στη Λογική που έχει εδραιώσει κυρίως το έργο του Φρέγκε και του Ράσελ.

Ολα έμοιαζαν τότε να υπόκεινται στη Λογική, η Λογική να κυβερνά όλα όσα σκεφτόμαστε ή μπορούμε να σκεφτούμε, όλα όσα διατυπώνουμε ή μπορούμε να διατυπώσουμε. Αλλά η Λογική αναδεικνύεται έτσι σε κάτι εξωτερικό της σκέψης και της γλώσσας, σε κάτι που υπερβαίνει σκέψη και γλώσσα. Ο Βιτγκενστάιν αντιτίθεται ριζικά σε αυτήν την ανύψωση. Και με το έργο του καταδεικνύει αυστηρά, με τα μέσα που είναι σε θέση να διαθέσει η ίδια η Λογική, ότι τίποτε δεν μπορεί να υπερβαίνει σκέψη και γλώσσα. Η Λογική διέπει εκ των έσω, δεν κυβερνά εκ των έξω!

Ετσι το εγχείρημά του αποδεικνύεται ομόλογο εκείνου του Σπινόζα. Και οι δύο βάλλουν ενάντια στην αυθόρμητη τάση μας να ανυψώνουμε κάτι σε θέση ανώτερη από τη δική μας, σε κάτι που μας υπερβαίνει, ώστε να επαναπαυθούμε σε αυτό, να του επιτρέψουμε να μας υποβάλει, αν όχι να μας επιβάλει, το πώς να σκεφτόμαστε και το πώς να δρούμε.

 Ωστόσο, η συνειδητή αποδοχή της ριζικής εμμένειας, τότε όσο και σήμερα, ενέχει «μοιραία» κάποιες σοβαρές γνωσιολογικές και πρακτικές συνέπειες για την ανθρώπινη περιπέτεια. Δεν θέτει, κάθε εποχή, σαφή ιστορικά και, ενδεχομένως, ανυπέρβλητα νοητικά όρια στη γνωστική ιδιοποίηση της πραγματικότητας ή/ και του εαυτού μας;

Βεβαίως έχει σοβαρές συνέπειες για την ανθρώπινη περιπέτεια, όπως λέτε. Θα έλεγα πρώτα απ’ όλα συνέπειες πρακτικές. Γιατί από τη στιγμή που δεν μπορεί να υφίσταται έξωθεν δεσπόζουσα αυθεντία, την οποία θα μπορούσαμε να εκλάβουμε ως πηγή επιταγών για το πώς διάγουμε (ή το πώς οφείλουμε να διάγουμε) τον βίο μας, τότε όσα πράττουμε (ή αποφεύγουμε να πράξουμε) είναι αποκλειστικά δική μας ευθύνη. Δική μας ευθύνη μάλιστα χωρίς όρια. Γιατί κάθε τι που πράττω (ή αποφεύγω να πράξω) έχει επιπτώσεις σε άλλους και σε άλλα. Επιπτώσεις που σφραγίζονται και από τη δική μου ευθύνη. Με αυτήν την ευθύνη αναμετριόμαστε θέλοντας και μη κάθε στιγμή.

Με ρωτάτε για το αν υπάρχουν «όρια» στη γνωσιακή ιδιοποίηση της πραγματικότητας και του εαυτού μας. Θα έλεγα και ναι και όχι. Οχι, γιατί τα όρια γίνονται ορατά ως όρια μόνον εκ των υστέρων. Μπορεί πριν να σκοντάψουμε κάπου, να έχουμε απορίες, να εμφανίζονται αδιέξοδα. Αλλά η ανθρώπινη περιπέτεια είναι όντως περιπέτεια επειδή αγωνίζεται διαρκώς να ξεπεράσει τα εμπόδια, να λύσει τις απορίες, να διαφύγει από τα αδιέξοδα. Και όπως έχουμε διαπιστώσει, συχνά το κατορθώνει. Ισως με τρόπους παντελώς απρόβλεπτους ή αστάθμητους. Ισως μέσω ενός συμβάντος που κανένας δεν μπορούσε καν να περιμένει, που καταλαμβάνει όλους εξαπίνης.

Είναι τότε ακριβώς που το όριο όπου είχαμε προηγουμένως σκοντάψει φαίνεται, αλλά αναδρομικά, ως όριο. Ως όριο που ίσως έθετε η εποχή πριν ενσκήψει το συμβάν. Με το συμβάν να είναι τότε δείκτης αλλαγής εποχής. Στο πεδίο των επιστημών τέτοια συμβάντα υπήρξαν, για παράδειγμα, η ανακάλυψη του Οξυγόνου, η Θεωρία της Σχετικότητας, η ανακάλυψη της δομής του DNA, η ανακάλυψη του ασυνειδήτου...

Περί του «ανυπέρβλητου νοητικού ορίου», όπως λέτε, θα δίσταζα. Η ίδια η αναγνώριση ορίου είναι συχνά το πρώτο βήμα για την υπέρβασή του. Θέλω να πω πως συχνά διαπιστώνουμε, εκ των υστέρων πάντα, ότι κάτι μας φαινόταν πριν ως ανυπέρβλητο όριο γιατί το ζήτημα που το αφορά δεν είχε διατυπωθεί σωστά από την αρχή. Το ότι είχαμε παραστρατίσει γιατί δεν κατορθώναμε να δούμε κάτι που ωστόσο βρισκόταν μπροστά στα μάτια μας. Κάτι του οποίου η προφάνεια μας τύφλωνε και έτσι δεν μας άφηνε να δούμε ότι ήταν αυτό που εμφάνιζε κάτι ως «ανυπέρβλητο όριο».

 Προφανώς, η ανάγκη σας να γράψετε ένα εκτενές και επαρκώς τεκμηριωμένο δοκίμιο για την αποφασιστική σημασία και την επικαιρότητα της ριζικά εμμενούς προσέγγισης -τόσο στη μεταφυσική όσο και στην επιστημονική σκέψη- δεν έγινε μόνο από «ακαδημαϊκό» ενδιαφέρον, αλλά μάλλον για την ευρύτερη σημασία του θέματος. Ποια θεωρείτε ότι είναι, σήμερα, τα σοβαρότερα ιστορικοπολιτικά προβλήματα και οι σκοταδισμοί που προκύπτουν απ’ τη συστηματική απαξίωση και την υποβάθμισή της;

Ναι, όντως θεωρώ ότι η ανάδειξη της συνειδητά εμμενούς προσέγγισης στα ανθρώπινα πράγματα έχει σήμερα ευρύτερη -θα έλεγα καθοριστική- σημασία. Θα συμφωνήσετε πως μας κατακλύζουν φονταμενταλισμοί όλων των ειδών: θρησκευτικοί φονταμενταλισμοί που οδηγούν σε «ιερούς πολέμους», η λεγόμενη «ενιαία σκέψη», ο νεοφιλελευθερισμός ως μονόδρομος, η σιωπή που επιβάλλεται με μύρια μέσα σε όσους δεν αποδέχονται άνευ όρων και ορίων τη γραμμή της ηγεσίας των ΗΠΑ στον πόλεμο της Ουκρανίας... Πρόκειται για άλλους τόσους «σκοταδισμούς», όπως λέτε.

Οπου εδώ η συνειδητή και υπεύθυνη εφαρμογή της εμμενούς προσέγγισης συνίσταται στο να προσπαθήσουμε να δούμε τα πράγματα ως έχουν, χωρίς να υιοθετούμε άκριτα τα άνωθεν εκπεμπόμενα δόγματα που επιδιώκουν με κάθε μέσο να λειτουργήσουν υπερβατικά ως a priori, δηλαδή ως φύσει αναμφισβήτητες «πρώτες αρχές».

Μαζί με την απεριόριστη ευθύνη που σας έλεγα, η «γραμμή της εμμένειας», αν επιτρέπεται η έκφραση, συνεπάγεται και μια μορφή ταπεινότητας: οι άνθρωποι είμαστε απλώς ένα μέρος του κόσμου, όχι οι αφέντες του. Δεν είμαστε αυτό που μας υποδεικνύει η Βίβλος με την προτροπή: «...ἄρχετε τῶν ἰχθύων τῆς θαλάσσης καὶ τῶν πετεινῶν τοῦ οὐρανοῦ καὶ πάντων τῶν κτηνῶν καὶ πάσης τῆς γῆς». Γιατί, εκτός των άλλων, είναι πλέον φανερό ότι αυτή η προτροπή έχει οδηγήσει, μέσω της επικράτησης του καπιταλισμού, στην κυριαρχία του ανθρώπινου είδους κυριολεκτικά επί «πάσης της γης». Δηλαδή στη νέα «Ανθρωπόκαινο», λεγόμενη, γεωλογική εποχή που καταστρέφει με επιταχυνόμενα βήματα σχεδόν κάθε μορφή ζωής στον πλανήτη. Στον πλανήτη που «μας έλαχε» να ζούμε...

Η «γραμμή της εμμένειας» καλεί να δούμε εις βάθος όλα αυτά. Τόσο σε σχέση με την ιστορία που μας έφερε μέχρις εδώ όσο και σε σχέση με το παρόν που διάγουμε. Να τα δούμε συστηματικά, με νηφαλιότητα, με το είδος βραδύτητας που απαιτεί μια τέτοια εις βάθος προσέγγιση. Αντιστεκόμενοι στην άνευ όρων επιτάχυνση των ρυθμών ζωής που μας επιβάλλεται, ενάντια στον κυρίαρχο σήμερα «παροντισμό» που ενδιαφέρεται εμμονικά μόνον για το σήμερα σαν να μην υπάρχει ούτε χτες ούτε αύριο.

 

* Ο Αριστείδης Μπαλτάς γεννήθηκε στην Κέρκυρα (1943), είναι διπλωματούχος μηχανολόγος-ηλεκτρολόγος ΕΜΠ, διδάκτωρ Θεωρητικής Φυσικής του Πανεπιστημίου Παρισίων και ομότιμος καθηγητής ΕΜΠ (Φιλοσοφία των Επιστημών). Επίσης, είναι πρόεδρος του Ινστιτούτου «Νίκος Πουλαντζάς» και μέλος της Κεντρικής Επιτροπής του ΣΥΡΙΖΑ. Διετέλεσε υπουργός Πολιτισμού, Παιδείας και Θρησκευμάτων και υπουργός Πολιτισμού και Αθλητισμού. Εχει γράψει εννέα βιβλία, έχει συνεπιμεληθεί άλλα, ενώ έχει δημοσιεύσει και πολλές εργασίες στα αγγλικά και τα ελληνικά.

tags: άρθρα

2024 © left.gr | στείλτε μας νεα, σχόλια ή παρατηρήσεις στο [email protected]
§ Όροι χρήσης για αναδημοσιεύσεις Αναφορά Δημιουργού-Μη Εμπορική Χρήση 3.0 Μη εισαγόμενο (CC BY-NC 3.0)