«που θα βρούμε, που θα βρούμε,
τον αέρα που ποθούμε….»
από τον δίσκο «από έβενο κι αχάτη», του Θωμά Κοροβίνη, 1992
Η καλή ποιότητα του ατμοσφαιρικού αέρα είναι ένα διαρκές ζητούμενο, ιδιαίτερα για τα πολεοδομικά συγκροτήματα με μεγάλη συγκέντρωση πληθυσμού, πολλαπλές βιομηχανικές και βιοτεχνικές δραστηριότητες και περιορισμένες εκτάσεις αστικού πράσινου και ελευθέρων χώρων. Ας μην ξεχνάμε ότι η ποιότητα του ατμοσφαιρικού αέρα επηρεάζει την υγεία του ανθρώπου και επομένως και την ποιότητα ζωής του. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ), οι επιπτώσεις της ατμοσφαιρικής ρύπανσης προκαλούν περίπου επτά εκατομμύρια πρόωρους θανάτους παγκοσμίως κάθε χρόνο, λόγω διαφόρων παθήσεων (εγκεφαλικά, καρδιακές παθήσεις, πνευμονοπάθειες κ.α.) που επιδεινώνονται από την κακή ποιότητα ατμοσφαιρικού αέρα. Αλλά και σύμφωνα με τα στοιχεία του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Περιβάλλοντος, η ατμοσφαιρική ρύπανση παραμένει η σημαντικότερη απειλή για τη δημόσια υγεία στην Ευρώπη.
Μία βασική παράμετρος (ρύπος) που χαρακτηρίζει την ποιότητα του ατμοσφαιρικού αέρα είναι τα αιωρούμενα σωματίδια (ΑΣ) – particulate matters (ΡΜ). Η διάμετρός τους κυμαίνεται από 0,0002μm έως 500μm, ενώ η μορφή και η σύστασή τους εξαρτάται από την πηγή προέλευσής τους. Τα αιωρούμενα σωματίδια που παρακολουθούνται για την αποτύπωση και αποτίμηση της ποιότητας του ατμοσφαιρικού αέρα είναι τα σωματίδια με (αεροδυναμική) διάμετρο μικρότερη από 10 μm και 2,5 μm και αναφέρονται ως σωματίδια ΑΣ10 ή PM10 και ΑΣ2,5 ή PM2,5 αντίστοιχα. Τα ΑΣ10 σωματίδια μπορούν να προσκολληθούν στους πνεύμονες ενώ τα ακόμα μικρότερα και πιο επιβλαβή σωματίδια ΑΣ2,5 μπορούν να διαπεράσουν τους πνεύμονες και να εισχωρήσουν στην κυκλοφορία του αίματος. Χρόνια έκθεση σε σωματιδιακή ρύπανση συμβάλλει στην αύξηση του κινδύνου για ανάπτυξη καρδιαγγειακών και αναπνευστικών νοσημάτων καθώς και καρκίνου του πνεύμονα.
Σύμφωνα με την εθνική και ευρωπαϊκή νομοθεσία για τα ΑΣ10 ισχύουν τα εξής:
- Το όριο της μέσης ετήσιας τιμής της συγκέντρωσης είναι 40μg/m3
- Το όριο της μέσης ημερήσιας τιμής της συγκέντρωσης είναι 50μg/m3
- Το όριο της μέσης ημερήσιας συγκέντρωσης δεν πρέπει να ξεπερνιέται περισσότερο από 35 φορές το χρόνο
Στο πολεοδομικό συγκρότημα της Θεσσαλονίκης, με την αυξημένη αστική πυκνότητα, τις διάσπαρτες στον αστικό ιστό βιοτεχνικές αλλά βιομηχανικές δραστηριότητες, τα προβλήματα οδικής κυκλοφορίας και την πάρα πολύ χαμηλή αναλογία έκτασης αστικού πρασίνου και ελεύθερων χώρων ανά κάτοικο, η ατμοσφαιρική ρύπανση βρίσκεται διαχρονικά σε υψηλά επίπεδα.
Αυτός είναι εξάλλου και ο λόγος που η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αποφάσισε, στις 3/12/2020, να παραπέμψει την Ελλάδα στο Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, σχετικά με την κακή ποιότητα του αέρα, λόγω των υψηλών επιπέδων αιωρούμενων σωματιδίων ΑΣ10, αφού η Ελλάδα δεν τήρησε τις ημερήσιες οριακές τιμές για τις συγκεντρώσεις ΑΣ10, οι οποίες είναι νομικά δεσμευτικές από το 2005. Τα στοιχεία που υπέβαλε η Ελλάδα επιβεβαιώνουν συστηματικές υπερβάσεις στη Θεσσαλονίκη, για δεκατέσσερα έτη από το 2005 (με εξαίρεση το 2013). Το 2019, που ήταν ο τελευταίος χρόνος για τον οποίον υποβλήθηκαν δεδομένα μετρήσεων, οι ημέρες στις οποίες σημειώθηκαν υπερβάσεις των οριακών τιμών ήταν 67.
Στην ετήσια έκθεση του Υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας (ΥΠΕΝ) για το 2021 («ΕΤΗΣΙΑ ΕΚΘΕΣΗ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΑΣ 2021») παρουσιάζεται η διαχρονική εξέλιξη της μέσης ετήσιας συγκέντρωσης των ΑΣ10 σε τέσσερις (4) σταθμούς μέτρησης στη Θεσσαλονίκη (Αγίας Σοφίας: ΑΓΣ, Κορδελιού: ΚΟΔ, Πανοράματος: ΠΑΝ και Σίνδου: ΣΙΝ), για την χρονική περίοδο 2001 έως 2021 και η οποία έχει οπτικοποιηθεί στο Σχήμα 1.
Από τα στοιχεία των μέσων ετήσιων συγκεντρώσεων των ΑΣ10 στους τέσσερεις σταθμούς της Θεσσαλονίκης, προκύπτει ότι η τάση μείωσης του φορτίου των αιωρούμενων σωματιδίων (απεικονίζεται με τις διακεκομμένες γραμμές), που ήταν σημαντική έως το 2013 έχει ελαττωθεί (με εξαίρεση τον σταθμό Πανοράματος) ή έχει ανατραπεί. Χαρακτηριστική είναι η εξέλιξη της μέσης ετήσιας συγκέντρωσης των ΑΣ10 σταθμό Αγ. Σοφίας, όπου η μέση ετήσια συγκέντρωση (39μg/m3) το 2021, πλησίασε και πάλι το ετήσιο όριο των 40μg/m3, αυξημένη έναντι του αντίστοιχου του 2019 που ήταν 36μg/m3.
Στα σχήματα που ακολουθούν (Σχ. 2 έως Σχ. 5) παρουσιάζονται οι ωριαίες μετρήσεις του 2021 για τους 4 σταθμούς της Θεσσαλονίκης, που έχουν αποκτηθεί από τη σχετική βάση δεδομένων του Εθνικού Δικτύου Παρακολούθησης Ατμοσφαιρικής Ρύπανσης (ΕΔΠΑΡ) του ΥΠΕΝ. Σε κάθε σχήμα (2-5), εκτός από τις ωριαίες μετρήσεις της συγκέντρωσης των ΑΣ10 (μπλε στήλες), έχουν αποτυπωθεί η μέση ημερήσια συγκέντρωση (κίτρινη γραμμή) και το θεσπισμένο ημερήσιο όριο των 50 μg/m3 (κόκκινη γραμμή). Είναι σκόπιμο να σημειωθεί ότι για το 2021 δεν υπάρχουν μετρήσεις από τον Σταθμό του ΑΠΘ και τον Σταθμό της Καλαμαριάς, οι οποίοι επίσης ανήκουν στο ΕΔΠΑΡ.
Με βάση τις ωριαίες μετρήσεις της συγκέντρωσης των ΑΣ10 στους 4 σταθμούς της Θεσσαλονίκης για το σύνολο για το 2021, προκύπτει ότι το όριο των 50 μg/m3 έχει ξεπεραστεί σε:
- 677 ωριαίες μετρήσεις στον Σταθμό της Αγ. Σοφίας
- 478 ωριαίες μετρήσεις στον Σταθμό Κορδελιού
- 079 ωριαίες μετρήσεις στον Σταθμό Σίνδου
- 189 ωριαίες μετρήσεις στον Σταθμό Πανοράματος
Λαμβάνοντας υπόψη την ημερήσια μέση τιμή συγκέντρωσης των ΑΣ10, το όριο των 50 μg/m3 έχει ξεπεραστεί, στη διάρκεια του 2021:
- 69 φορές/ημέρες στον Σταθμό της Αγ. Σοφίας
- 56 φορές/ημέρες στον Σταθμό Κορδελιού
- 34 φορές/ημέρες στον Σταθμό Σίνδου
- 3 φορές/ημέρες στον Σταθμό Πανοράματος
Επομένως προκύπτει ότι η ποιότητα του ατμοσφαιρικού αέρα, ως προς τις συγκεντρώσεις των ΑΣ10, είναι εκτός του ορίου (των 35 ημερών υπέρβασης το χρόνο), τόσο στον Σταθμό της Αγ. Σοφίας, όσο και στον Σταθμό του Κορδελιού, και μόλις (κατά 1 ημέρα) εντός του ορίου για τον Σταθμό της Σίνδου και ικανοποιητικά εντός του ορίου για τον Σταθμό Πανοράματος (μόνον 3 ημέρες εκτός ορίου).
Η παραπάνω κατάσταση αναφορικά με την ποιότητα του ατμοσφαιρικού αέρα στη Θεσσαλονίκη, ως προς τις συγκεντρώσεις των αιωρούμενων σωματιδίων ΑΣ10, σίγουρα δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ικανοποιητική. Ταυτόχρονα υπάρχουν ανησυχίες ότι μπορεί να επιδεινωθεί ως αποτέλεσμα της συνεχιζόμενης μη αντιμετώπισης των αιτίων που προκαλούν την ατμοσφαιρική ρύπανση (κυκλοφοριακό, έλλειψη πρασίνου κλπ.), αλλά και των αλλαγών στη διαχείριση και λειτουργία των οικιακών θερμάνσεων που έχει προκαλέσει η ενεργειακή κρίση και η ακρίβεια (π.χ. αύξηση στη χρήση καυσόξυλων ή και ακατάλληλων για καύση υλικών).
Δυστυχώς δεν είναι ακόμη διαθέσιμα (στο δικτυακό τόπο του ΥΠΕΝ) τα συνολικά στοιχεία του 2022 για τη Θεσσαλονίκη, αλλά μόνον αυτά που η αρμόδια υπηρεσία (Δ/νση Περιβάλλοντος & Χωρικού Σχεδιασμού, Τμήμα Περιβάλλοντος) της Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας (ΠΚΜ) έχει αναρτημένα στο σχετικό δικτυακό της τόπο (https://pkm.gov.gr/default.aspx?lang=el-GR&page=507). Στο ΕΔΠΑΡ ήταν ενταγμένοι 7 Σταθμοί εντός του πολεοδομικού Συγκροτήματος της Θεσσαλονίκης, ενώ από την άνοιξη του 2022, ανακοινώθηκε και η ένταξη ακόμη 2 Σταθμών, του Σταθμού ΠΚΜ (στο κτήριο της Περιφέρειας) και του Σταθμού Σταυρούπολης (Λαγκαδά 269).
Από τις αναρτημένες μετρήσεις συγκεντρώσεων ΑΣ10 στο δίκτυο των σταθμών της Θεσσαλονίκης προέκυψε ο Πίνακας 1, στον οποίο απεικονίζονται τα σύνολα των μετρήσεων ανά μήνα, στη διάρκεια του 2022, για τους 7 από τους 9 σταθμούς (δεν υπάρχουν αναρτημένες μετρήσεις για τους Σταθμούς ΑΠΘ και Σταυρούπολη). Οι αναρτημένες (στο δικτυακό τόπο της ΠΚΜ) μετρήσεις της συγκέντρωσης των ΑΣ10, αναφέρονται ως οι μέγιστες συγκεντρώσεις που μετρήθηκαν στον αντίστοιχο σταθμό, τον αντίστοιχο μήνα.
Από τις αναρτημένες μετρήσεις των 7 σταθμών του πολεοδομικού συγκροτήματος Θεσσαλονίκης, το πλήθος των οποίων ανά μήνα παρουσιάστηκε στον Πίνακα 1, αρκετές υπερβαίνουν το ημερήσιο όριο των 50μg/m3 στη συγκέντρωση των ΑΣ10. Το πλήθος των (αναρτημένων) μετρήσεων που έχουν υπερβεί το όριο ανά μήνα και σταθμό, παρουσιάζεται στον Πίνακα 2.
Από τα στοιχεία του Πίνακα 2 προκύπτει ότι, το όριο ποιότητας του αέρα για τα ΑΣ10, έχει ξεπεραστεί για περισσότερες από 35 φορές (όριο που ορίζεται από την εθνική και ευρωπαϊκή νομοθεσία) στη διάρκεια 2022, σε 3 από τους 7 σταθμούς, που είναι οι σταθμοί Αγ. Σοφίας (κέντρο Θεσσαλονίκης), Κορδελιού (βόρειο-δυτική Θεσσαλονίκη) και ΠΚΜ (κτήριο Περιφέρειας, δυτική Θεσσαλονίκη). Ενώ είναι πιθανόν το πλήθος των ημερών υπέρβασης του ορίου των 50μg/m3, να ήταν πολύ μεγαλύτερο, αν υπήρχαν καταγραμμένες μετρήσεις για το σύνολο των ημερών του 2022 και σε όλους τους σταθμούς.
Αξίζει να σημειωθεί ότι ενώ στο Σταθμό ΠΚΜ υπάρχουν μετρήσεις μόνον για το τελευταίο τρίμηνο του 2022, ποσοστό που πλησιάζει το 50% των μετρήσεων αυτών υπερβαίνουν το ημερήσιο όριο των 50μg/m3 και συνολικά οι υπερβάσεις είναι περισσότερες του ετήσιου πλήθους των 35 ημερών. Ίσως γιατί, ο Σταθμός ΠΚΜ βρίσκεται στη γειτονική του Λιμένα Θεσσαλονίκης περιοχή, εντός του οποίου υπάρχουν και φορτοεκφορτώσεις χύδην φορτίων.
Στον Πίνακα 3 παρουσιάζονται η μέση μηνιαία (Μ.Ο.) τιμή, η μέγιστη (ΜΑΧ) τιμή και η ελάχιστη (ΜΙΝ) τιμή της συγκέντρωσης των ΑΣ10, που προκύπτουν από τις αναρτημένες (στο δικτυακό τόπο της ΠΚΜ) μετρήσεις, για τους 3 σταθμούς μέτρησης, στους οποίους ξεπεράστηκε το όριο των 50μg/m3 για περισσότερες από 35 ημέρες στη διάρκεια του 2022:
Αν και τα στοιχεία των μετρήσεων (που έχουν προκύψει από το δικτυακό τόπο της ΠΚΜ) δεν καλύπτουν το σύνολο των ημερών του 2022, η εικόνα που παρουσιάζουν είναι μάλλον επιδείνωση της ποιότητας του ατμοσφαιρικού αέρα, ως προς τη συγκέντρωση των αιωρούμενων σωματιδίων ΑΣ10, όπως ήταν και τα τελευταία προηγούμενα χρόνια. Αυτό καθιστά απαραίτητη την ύπαρξη επιχειρησιακού σχεδίου για την αντιμετώπιση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης. Το σχέδιο αυτό προβλέπεται από την ισχύουσα εθνική και ευρωπαϊκή νομοθεσία και έπρεπε να είχε ήδη καταρτιστεί ενώ η έλλειψή του ήταν ένας επιπλέον λόγος που η χώρα μας παραπέμφθηκε στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο, όπως προηγούμενα αναφέρθηκε.
Αρμόδιος φορέας για την υλοποίηση και εφαρμογή του επιχειρησιακού σχεδίου αντιμετώπισης της ατμοσφαιρικής ρύπανσης είναι η Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας. Η ΠΚΜ είχε αναθέσει (με δημόσιο διαγωνισμό) την «Εκπόνηση Επιχειρησιακού Σχεδίου αντιμετώπισης της ατμοσφαιρικής ρύπανσης στην ΠΚΜ», που ολοκληρώθηκε το καλοκαίρι του 2020, σύμφωνα με απάντηση του ΥΠΕΝ σε σχετική κοινοβουλευτική ερώτηση. Στη μελέτη αυτή όμως «γίνεται αναφορά μέτρων χωρίς να έχουν εξετασθεί αναλυτικά τα κόστη εφαρμογής τους, οι πόροι για τη χρηματοδότησή τους και οι απαιτούμενες νομοθετικές ρυθμίσεις. Κυρίως όμως δεν γίνεται η ποσοτική αποτίμηση της συνεισφοράς του κάθε προτεινόμενου μέτρου στις μετρούμενες συγκεντρώσεις ΑΣ10 και η εκτίμηση για το πότε και με ποιο τελικό πακέτο μέτρων θα επιτευχθεί η συμμόρφωση με την οριακή τιμή στις θέσεις μέτρησης που παρατηρούνται υπερβάσεις», όπως αναφέρεται σε έγγραφο του ΥΠΕΝ (απάντησης σε κοινοβουλευτικό έλεγχο).
Επειδή λοιπόν, από την προηγούμενη μελέτη δεν καλύπτονται πλήρως οι απαιτήσεις που ορίζονται από την ισχύουσα νομοθεσία, και στην ουσία ήταν ένα σχέδιο αρχών και όχι επιχειρησιακό σχέδιο λήψης και εφαρμογής μέτρων, ανατέθηκε (με διαγωνισμό) από τον Οργανισμό Φυσικού Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής (ΟΦΥΠΕΚΑ) η «Εκπόνηση μελέτης εφαρμογής για την αντιμετώπιση των υπερβάσεων των συγκεντρώσεων αιωρούμενων σωματιδίων ΑΣ10 στον οικισμό της Θεσσαλονίκης», που, όπως δημοσιεύτηκε, ολοκληρώθηκε τον Μάιο 2022.
Αξίζει να σημειωθεί ότι καμία από τις μελέτες που προαναφέρθηκαν (ούτε αυτή που ανατέθηκε από την ΠΚΜ, ούτε αυτή που ανατέθηκε από τον ΟΦΥΠΕΚΑ) και παρά το γεγονός ότι αφορούν λήψη και εφαρμογή μέτρων και επομένως στηρίζονται και στη συνδρομή και τη συμμετοχή των εμπλεκόμενων, δεν έχουν δημοσιοποιηθεί, αλλά ούτε και τεθεί στην απαραίτητη δημόσια διαβούλευση.
Σήμερα λοιπόν, στις αρχές του 2023, δύο χρόνια μετά την ανακοίνωση της παραπομπής της χώρας στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο (3/12/2020), για τη μη τήρηση των υποχρεώσεων που αφορούν στην ποιότητα του ατμοσφαιρικού αέρα στη Θεσσαλονίκη και ειδικά για τα αιωρούμενα σωματίδια ΑΣ10, παρά το γεγονός ότι ανατέθηκαν μελέτες και διαφημίστηκαν αναβαθμίσεις του δικτύου των σταθμών μέτρησης των ρύπων που σχετίζονται με την ποιότητα του αέρα στο Πολεοδομικό Συγκρότημα της Θεσσαλονίκης, η κατάσταση εξακολουθεί να παραμένει προβληματική και πιθανόν επιδεινούμενη. Οι δε έχοντες την ευθύνη για την εκπόνηση του επιχειρησιακού σχεδίου και για την εφαρμογή των όποιων απαραίτητων μέτρων για την αντιμετώπιση και μείωση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης και ειδικότερα της συγκέντρωσης των αιωρούμενων σωματιδίων, με κυριότερη την διοίκηση της Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας, αρέσκονται σε δηλώσεις για «βιώσιμη και πράσινη Θεσσαλονίκη», ενώ η ποιότητα του ατμοσφαιρικού αέρα δεν πληροί τις εθνικές και ευρωπαϊκές απαιτήσεις και ίσως να χειροτερεύει διαχρονικά.
* O Γιάννης Κρεστενίτης είναι Ομότιμος Καθηγητής του ΑΠΘ
