Με την εριστικότητα που τον διαφοροποιεί από τον Σιλόνε, ο Άρθουρ Κέσλερ διατυπώνει μια παρόμοια άποψη: «Το ίδιο ισχύει με όλους εσάς τους βολεμένους, στενόμυαλους, αγγλοσάξονες αντικομμουνιστές. Μισείτε τις κασσάνδρειες κραυγές μας και μας απεχθάνεστε ως συμμάχους- αλλά, αν το καλοσκεφτείτε, εμείς οι πρώην κομμουνιστές είμαστε οι μόνοι άνθρωποι δίπλα σας που ξέρουμε περί τίνος πρόκειται».

Ο πρώην κομμουνιστής είναι το προβληματικό παιδί της σύγχρονης πολιτικής. Εμφανίζεται στα πιο περίεργα μέρη και στις πιο περίεργες γωνιές. Σας στριμώχνει στο Βερολίνο για να σας διηγηθεί την ιστορία της δικής του «μάχης του Στάλινγκραντ», που έδωσε εδώ, στο Βερολίνο, εναντίον του Στάλιν. Τον βρίσκεις στην παρέα του Ντε Γκωλ: δεν είναι άλλος από τον Αντρέ Μαλρώ, τον συγγραφέα του βιβλίου La Condition humaine [Η ανθρώπινη μοίρα]. Στην πιο παράξενη πολιτική δίκη της Αμερικής, ο πρώην κομμουνιστής, εδώ και μήνες, δείχνει με το δάχτυλο τον Άλτζερ Χις1. Μια άλλη πρώην κομμουνίστρια, η Ρουθ Φίσερ, καταγγέλλει τον αδελφό της, Γκέρχαρτ Άισλερ, και κατακεραυνώνει τους Βρετανούς που δεν τον παρέδωσαν στις Ηνωμένες Πολιτείες. Ένας πρώην τροτσκιστής, ο Τζέιμς Μπέρναμ, μαστιγώνει τον αμερικανό επιχειρηματία για την πραγματική ή φανταστική έλλειψη καπιταλιστικής ταξικής συνείδησης και σκιαγραφεί ένα πρόγραμμα δράσης για τίποτα λιγότερο από την παγκόσμια ήττα του κομμουνισμού. Και τώρα έξι συγγραφείς - ο Κέσλερ, ο Σιλόνε, ο Αντρέ Ζιντ, ο Λούις Φίσερ, ο Ρίτσαρντ Ράιτ και ο Στίβεν Σπέντερ - ενώνονται για να εκθέσουν και να καταστρέψουν τον Θεό που απέτυχε2.

Η «λεγεώνα» των πρώην κομμουνιστών

Η «λεγεώνα» των πρώην κομμουνιστών δεν παρελαύνει σε πυκνό σχηματισμό. Είναι διασκορπισμένη σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της γης. Τα μέλη της μοιάζουν πολύ μεταξύ τους, αλλά και διαφέρουν. Έχουν κοινά γνωρίσματα και ατομικά χαρακτηριστικά. Όλοι έχουν εγκαταλείψει έναν στρατό και ένα στρατόπεδο –άλλοι ως αντιρρησίες συνείδησης, άλλοι ως λιποτάκτες και άλλοι ως πλιατσικολόγοι. Ορισμένοι διατηρούν διακριτικά τις αντιρρήσεις της συνείδησής τους, ενώ κάποιοι άλλοι διεκδικούν με κραυγαλέο τρόπο αξιώματα σε έναν στρατό στον οποίο κάποτε είχαν αντιταχθεί έντονα. Όλοι φορούν τα φθαρμένα απομεινάρια της παλιάς στολής τους, μπαλωμένα με κάποια πολύ παράξενα νέα κουρέλια. Και όλοι κουβαλούν τις κοινές τους μνησικακίες και τις ατομικές τους αναμνήσεις.

Κάποιοι εντάχθηκαν στο κόμμα σε μια χρονική στιγμή, και κάποιοι σε μιαν άλλη∙ η ημερομηνία ένταξης έχει σημασία για τις μετέπειτα εμπειρίες τους. Εκείνο, πάντως, που όλοι εκτιμούσαν σε έναν κομμουνιστή ήταν η πνευματική του ακεραιότητα∙ αυτή δεν είχε ακόμα εκχωρηθεί οριστικά στο raison d’état (συμφέρον) της Μόσχας. Η εμπειρία όσων εντάχθηκαν στο κόμμα τη δεκαετία του 1930 άρχισε σε ένα πολύ χαμηλό επίπεδο. Ευθύς εξ αρχής αντιμετωπίστηκαν σαν νεοσύλλεκτοι στις πλατείες των στρατώνων του κόμματος, που τους χειραγωγούσαν οι κομματικοί αρχιλοχίες.

Αυτή η διαφορά στον χρόνο ένταξης επηρεάζει την ποιότητα των αναμνήσεων του πρώην κομμουνιστή. Ο Σιλόνε, ο οποίος εντάχθηκε στο κόμμα το 1921, θυμάται με αληθινή θέρμη την πρώτη του επαφή μ’ αυτό∙ στο κείμενό του μεταφέρει πιστά την πνευματική συγκίνηση και τον ηθικό ενθουσιασμό που προκαλούσε ο κομμουνισμός εκείνες τις πρώτες μέρες. Οι αναμνήσεις του Κέσλερ και του Σπέντερ, που εντάχθηκαν στη δεκαετία του 1930, αποκαλύπτουν την απόλυτη ηθική και πνευματική στειρότητα της πρώτης επίδρασης του κόμματος επάνω τους. Ο Σιλόνε και οι σύντροφοί του πρώτα ασχολήθηκαν έντονα με τις θεμελιώδεις ιδέες (του κομμουνισμού), και μετά τους απορρόφησε η αγγαρεία του καθημερινού καθήκοντος. Στην περίπτωση του Κέσλερ, η κομματική του «χρέωση», από την πρώτη στιγμή, επισκιάζει όλα τα ζητήματα προσωπικών πεποιθήσεων και ιδανικών. Ο κομμουνιστής των πρώτων στρατολογήσεων ήταν επαναστάτης, πριν γίνει, ή πριν προετοιμαστεί να γίνει, μαριονέτα. Ο κομμουνιστής των μεταγενέστερων στρατολογήσεων δεν είχε σχεδόν καθόλου την ευκαιρία να αναπνεύσει τον αυθεντικό αέρα της επανάστασης.

Παρ' όλα αυτά, τα αρχικά κίνητρα της ένταξής τους ήταν παρόμοια, αν όχι πανομοιότυπα, σε όλες σχεδόν τις περιπτώσεις: η εμπειρία της κοινωνικής αδικίας ή της εξαθλίωσης∙ ένα αίσθημα ανασφάλειας λόγω των οικονομικών και κοινωνικών κρίσεων∙ και η λαχτάρα για ένα μεγάλο ιδανικό ή σκοπό, ή για έναν αξιόπιστο πνευματικό οδηγό που θα τους έβγαζε από τον επικίνδυνο λαβύρινθο της σύγχρονης κοινωνίας. Ο νεοφώτιστος δεν άντεχε τα δεινά της παλιάς καπιταλιστικής τάξης πραγμάτων∙ και αυτά τα δεινά φωτίζονταν έντονα από το λαμπερό φως της ρωσικής επανάστασης.

Ο σοσιαλισμός, η αταξική κοινωνία, ο μαρασμός του κράτους –όλα έμοιαζαν να είναι προ των πυλών. Από τους νεοφώτιστους λίγοι ήταν εκείνοι που προαισθάνονταν το αίμα, τον ιδρώτα και τα δάκρυα που θα ακολουθούσαν. Ο διανοούμενος που προσηλυτιζόταν στον κομμουνισμό έβλεπε τον εαυτό του σαν ένα νέο Προμηθέα –μόνο που αυτός δεν θα αλυσοδενόταν στον βράχο λόγω της οργής του Δία. «Τίποτα από δω κι εμπρός [αυτό θυμάται σήμερα ο Κέσλερ ότι πίστευε εκείνες τις μέρες] δεν μπορεί να διαταράξει την εσωτερική γαλήνη και ηρεμία του προσήλυτου - εκτός από τον φόβο που ένιωθε κάπου-κάπου μήπως χάσει την πίστη του. . .»

Η πρώτη, συναισθηματική, αντίδραση

Ο πρώην κομμουνιστής μάς καταγγέλλει τώρα με πικρία την προδοσία των ελπίδων του. Αυτό του φαίνεται ότι δεν έχει σχεδόν κανένα προηγούμενο. Ωστόσο, όταν περιγράφει εύγλωττα τις πρώιμες προσδοκίες και ψευδαισθήσεις του, διακρίνουμε έναν παράξενα οικείο τόνο. Ακριβώς όπως ο απογοητευμένος Γουόρντσγουορθ και οι σύγχρονοί του αναπολούσαν τον πρώτο νεανικό ενθουσιασμό τους για τη γαλλική επανάσταση:

Πόση ευτυχία εκείνη την αυγή να είσαι ζωντανός,

Αλλά που ήσουν νέος ήταν o παράδεισος!

Ο διανοούμενος κομμουνιστής που ξεκόβει συναισθηματικά από το κόμμα του μπορεί να θεωρηθεί ότι έχει ευγενείς προγόνους. Ο Μπετόβεν έσκισε κομματάκια την πρώτη σελίδα της Ηρωικής Συμφωνίας, στην οποία ήταν γραμμένη η αφιέρωση της από αυτόν στον Ναπολέοντα, μόλις έμαθε ότι ο Πρώτος Ύπατος3 επρόκειτο να ανέβει στο θρόνο. Ο Γουόρντσγουορθ αποκάλεσε τη στέψη του Ναπολέοντα «θλιβερό πισωγύρισμα για όλη την ανθρωπότητα». Σε όλη την Ευρώπη, οι πιστοί οπαδοί της γαλλικής επανάστασης έμειναν άναυδοι από την ανακάλυψη ότι ο κορσικανός απελευθερωτής των λαών και εχθρός των τυράννων ήταν ο ίδιος ένας τύραννος και καταπιεστής.

Κατά τον ίδιο τρόπο οι Γουόρντσγουορθ των ημερών μας σοκαρίστηκαν στη θέα της αδελφοποίησης του Στάλιν με τον Χίτλερ και τον Ρίμπεντροπ. Αν στις μέρες μας δεν έχουν δημιουργηθεί νέες Ηρωικές Συμφωνίες, τουλάχιστον οι αφιερωματικές σελίδες άγραφων συμφωνιών έχουν σκιστεί με ένα επιδεικτικό στυλ.

Στο βιβλίο Ο Θεός που απέτυχε, ο Λούις Φίσερ προσπαθεί να εξηγήσει, κάπως μετανιωμένος και όχι τόσο πειστικά, γιατί ήταν προσκολλημένος για τόσο μεγάλο διάστημα στη λατρεία του Στάλιν. Αναλύει την ποικιλία των λόγων, που άλλοι εκδηλώνονται αργά και άλλοι γρήγορα, οι οποίοι καθορίζουν τη στιγμή που κάποιος ξεπερνά το πάθος του για τον σταλινισμό.

Η ευρωπαϊκή απογοήτευση από τον Ναπολέοντα ήταν σχεδόν εξίσου άνιση και σπασμωδική. Ένας μεγάλος ιταλός ποιητής, ο Ούγκο Φόσκολο, ο οποίος υπήρξε στρατιώτης του Ναπολέοντα και είχε συνθέσει την Ωδή στον Βοναπάρτη τον Απελευθερωτή, στράφηκε εναντίον του ειδώλου του μετά την Ειρήνη του Καμπο Φόρμιο4 - αυτή πρέπει να εξέπληξε έναν «γιακωβίνο» από τη Βενετία κατά τον ίδιο τρόπο που εξέπληξε έναν πολωνό κομμουνιστή το ναζιστικό-σοβιετικό σύμφωνο. Όμως, ένας άνθρωπος του διαμετρήματος του Μπετόβεν παρέμεινε γοητευμένος από τον Βοναπάρτη για επτά ακόμη χρόνια, μέχρι που είδε τον δεσπότη να ρίχνει τη δημοκρατική του μάσκα. Αυτό το «άνοιγμα των ματιών» ήταν συγκρίσιμο με τις εκκαθαριστικές δίκες του Στάλιν τη δεκαετία του 1930.

Δεν υπάρχει μεγαλύτερη τραγωδία από εκείνη της μεγάλης επανάστασης που υποκύπτει στη σιδερένια γροθιά, ο προορισμός της οποίας ήταν να την υπερασπιστεί από τους εχθρούς της. Δεν υπάρχει πιο αηδιαστικό θέαμα από εκείνο της μετεπαναστατικής τυραννίας που ντύνεται με τα λάβαρα της ελευθερίας. Ο πρώην κομμουνιστής έχει το ίδιο ηθικό δικαίωμα με τον πρώην γιακωβίνο να αποκαλύψει αυτή τη νέα κατάσταση και να εξεγερθεί εναντίον της.

Από την πολιτική στην καθαρή δαιμονολογία

Είναι, όμως, αλήθεια, όπως ισχυρίζεται ο Κέσλερ, ότι «οι πρώην κομμουνιστές είναι οι μόνοι... που ξέρουν περί τίνος πρόκειται»; Τολμούμε να ισχυριστούμε ότι ισχύει ακριβώς το αντίθετο: Από όλους τους ανθρώπους, οι πρώην κομμουνιστές είναι αυτοί που γνωρίζουν λιγότερο περί τίνος πρόκειται.

Σε κάθε περίπτωση, οι διαπαιδαγωγικές αξιώσεις των πρώην κομμουνιστών ανθρώπων των γραμμάτων φαίνονται υπερβολικές. Οι περισσότεροι από αυτούς [ο Σιλόνε είναι μια αξιοσημείωτη εξαίρεση] δεν ήταν ποτέ μέσα στο πραγματικό κομμουνιστικό κίνημα, στον πυρήνα των παράνομων ή νόμιμων οργανώσεών του. Κατά κανόνα, κινήθηκαν στο λογοτεχνικό ή δημοσιογραφικό περιθώριο του κόμματος. Οι αντιλήψεις τους για την κομμουνιστική θεωρία και ιδεολογία πηγάζουν συνήθως από τη λογοτεχνική διαίσθησή τους, η οποία μερικές φορές είναι οξεία, αλλά συχνά παραπλανητική.

Ακόμα χειρότερη είναι η χαρακτηριστική ανικανότητα αποστασιοποίησης του πρώην κομμουνιστή. Η συναισθηματική του αντίδραση απέναντι στο πρώην περιβάλλον του τον κρατά στη θανάσιμη μέγκενή της και τον εμποδίζει να κατανοήσει το δράμα στο οποίο ο ίδιος συμμετείχε ή μισο-συμμετείχε. Στο μυαλό του, ο κομμουνισμός και ο σταλινισμός είναι ένας γιγάντιος θάλαμος πνευματικής και ηθικής φρίκης. Αντικρίζοντας αυτή την φρίκη οι αμύητοι μετακινούνται από την πολιτική στην καθαρή δαιμονολογία. Μερικές φορές το καλλιτεχνικό αποτέλεσμα μπορεί να είναι ισχυρό –φρίκη και δαίμονες υπάρχουν σε πολλά ποιητικά αριστουργήματα∙ αλλά είναι πολιτικά αναξιόπιστο και ακόμη και επικίνδυνο. Φυσικά, η ιστορία του σταλινισμού είναι γεμάτη φρίκη. Αλλά αυτή είναι μόνο ένα από τα συστατικά στοιχεία του∙ και ακόμη και αυτό, δηλαδή το δαιμονικό στοιχείο του, πρέπει να ερμηνευτεί στη βάση ανθρώπινων ελατηρίων και συμφερόντων. Ο πρώην κομμουνιστής ούτε καν επιχειρεί κάποια ερμηνεία.

Σε μια σπάνια έκλαμψη γνήσιας αυτοκριτικής, ο Κέσλερ κάνει την παρακάτω παραδοχή:

Κατά κανόνα, οι αναμνήσεις μας ωραιοποιούν το παρελθόν. Αλλά όταν κάποιος έχει απαρνηθεί μια πίστη ή έχει προδοθεί από έναν φίλο, ο αντίθετος μηχανισμός τίθεται σε λειτουργία. Υπό το φως αυτής της μεταγενέστερης γνώσης, στην ανάμνηση η αρχική εμπειρία χάνει την αθωότητά της, μολύνεται και σαπίζει. Προσπάθησα σε αυτές τις σελίδες να ανακτήσω τη διάθεση με την οποία βίωσα αρχικά τις εμπειρίες [στο Κομμουνιστικό Κόμμα] που διηγούμαι- και ξέρω ότι απέτυχα. Η ειρωνεία, ο θυμός και η ντροπή συνέχισαν να παρεισφρέουν∙ τα πάθη εκείνης της εποχής μοιάζουν να έχουν μετατραπεί σε διαστροφές, η εσωτερική βεβαιότητά της στο κλειστό σύμπαν του ναρκομανή∙ η σκιά του συρματοπλέγματος απλώνεται πάνω από την αποκηρυγμένη παιδική χαρά της μνήμης. Όσοι γοητεύτηκαν από τη μεγάλη αυταπάτη της εποχής μας και έζησαν την ηθική και πνευματική της εξαχρείωση, είτε παραδίδονται σε έναν νέο εθισμό αντίθετου τύπου, είτε είναι καταδικασμένοι να την πληρώνουν με ένα ισόβιο χανγκόβερ.

Αυτό δεν είναι ανάγκη να ισχύει για όλους τους πρώην κομμουνιστές. Κάποιοι μπορεί να εξακολουθούν να αισθάνονται ότι η εμπειρία τους ήταν απαλλαγμένη από τις νοσηρές προεκτάσεις που περιγράφει ο Κέσλερ. Παρ' όλα αυτά, ο Κέσλερ έχει δώσει εδώ μια αληθινή και ειλικρινή περιγραφή του τύπου του πρώην κομμουνιστή στον οποίο ανήκει ο ίδιος. Αλλά είναι δύσκολο να αντιστοιχηθεί αυτή η αυτοπροσωπογραφία του με τον άλλο ισχυρισμό του ότι η αδελφότητα για την οποία μιλάει «είναι οι μόνοι άνθρωποι ... που ξέρουν περί τίνος πρόκειται». Με το ίδιο δικαίωμα κάποιος που πάσχει από μετραυματικό σοκ θα μπορούσε να ισχυριστεί ότι είναι ο μόνος που γνωρίζει πραγματικά τα τραύματα και τη χειρουργική. Το περισσότερο που γνωρίζει, ή μάλλον αισθάνεται, ο διανοούμενος πρώην κομμουνιστής είναι η ίδια του η αρρώστια∙ αλλά αγνοεί τη φύση της εξωτερικής βίας που την προκάλεσε, πόσο μάλλον τη θεραπεία.

Από αιρετικός, αποστάτης

Αυτός ο παράλογος συναισθηματισμός κυριαρχεί στην εξέλιξη πολλών πρώην κομμουνιστών. «Η λογική της αντιπολίτευσης πάση θυσία», λέει ο Σιλόνε, «έχει οδηγήσει πολλούς πρώην κομμουνιστές μακριά από το σημείο που ξεκίνησαν, σε ορισμένες περιπτώσεις μέχρι τον φασισμό». Ποιο ήταν αυτό το σημείο εκκίνησης; Σχεδόν κάθε πρώην κομμουνιστής αποχώρησε από το κόμμα του στο όνομα του κομμουνισμού. Ο αρχικός στόχος σχεδόν όλων ήταν να υπερασπιστούν το ιδεώδες του σοσιαλισμού που το κακοποίησε μια γραφειοκρατία υποταγμένη στη Μόσχα. Σχεδόν όλοι ξεκίνησαν πετώντας το βρώμικο νερό της ρωσικής επανάστασης για να προστατεύσουν το μωρό που κολυμπούσε μέσα σ’ αυτό.

Αργά ή γρήγορα, αυτές οι προθέσεις ξεχνιούνται ή εγκαταλείπονται. Ο αιρετικός, έχοντας έρθει σε ρήξη με την κομματική γραφειοκρατία στο όνομα του κομμουνισμού, στη συνέχεια έρχεται σε ρήξη με τον ίδιο τον κομμουνισμό. Ισχυρίζεται ότι ανακάλυψε πως η ρίζα του κακού βρίσκεται πολύ βαθύτερα απ' ό,τι αρχικά φανταζόταν, παρόλο που το σκάψιμο για αυτή τη «ρίζα» μπορεί να ήταν πολύ νωχελικό και πολύ ρηχό. Δεν υπερασπίζεται πλέον τον σοσιαλισμό από την αδίστακτη παραποίησή του∙ τώρα υπερασπίζεται το ανθρώπινο είδος που κινδυνεύει από την πλάνη του σοσιαλισμού. Δεν πετάει πλέον το βρώμικο νερό της ρωσικής επανάστασης για να προστατεύσει το μωρό∙ ανακαλύπτει ότι το μωρό είναι ένα τέρας που πρέπει να στραγγαλιστεί. Ο αιρετικός γίνεται αποστάτης.

Το πόσο απομακρύνθηκε από την αφετηρία του, το αν, όπως λέει ο Σιλόνε, γίνεται φασίστας ή όχι, εξαρτάται από τις κλίσεις και τα γούστα του- και το ηλίθιο σταλινικό κυνήγι των αιρέσεων οδηγεί συχνά τον πρώην κομμουνιστή στα άκρα.

Αλλά, ανεξάρτητα από τις αποχρώσεις των ατομικών στάσεων, κατά κανόνα ο διανοούμενος πρώην κομμουνιστής παύει να αντιτίθεται στον καπιταλισμό. Συχνά συστρατεύεται για να τον υπερασπιστεί, και κάνοντάς το αυτό χρησιμοποιεί την έλλειψη κάθε ενδοιασμού, τη στενοκεφαλιά, την περιφρόνηση της αλήθειας και το έντονο μίσος με το οποίο τον έχει διαποτίσει ο σταλινισμός. Παραμένει σεχταριστής. Είναι ένας ανεστραμμένος σταλινικός. Συνεχίζει να βλέπει τον κόσμο άσπρο και μαύρο, μόνο που τώρα η κατανομή των χρωμάτων είναι διαφορετική. Ως κομμουνιστής, δεν έβλεπε καμία διαφορά ανάμεσα στους φασίστες και τους σοσιαλδημοκράτες. Ως αντικομμουνιστής, δεν βλέπει καμία διαφορά μεταξύ ναζισμού και κομμουνισμού. Κάποτε αποδεχόταν τον ισχυρισμό του κόμματος ότι είναι αλάθητο- τώρα πιστεύει ότι ο ίδιος είναι αλάθητος. Έχοντας κάποτε πέσει θύμα της «μεγαλύτερης αυταπάτης», τώρα έχει εμμονή με τη μεγαλύτερη απογοήτευση των καιρών μας. Η προηγούμενη αυταπάτη του συνεπαγόταν τουλάχιστον την ύπαρξη ενός θετικού ιδεώδους. Η σημερινή απογοήτευσή του είναι εντελώς αρνητική. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα ο ρόλος του να είναι διανοητικά και πολιτικά άγονος.

Μετάφραση: Χάρης Γολέμης

Σημειώσεις του Μεταφραστή:

1.  Ο Ντόιτσερ αναφέρεται εδώ στη δίκη, κατά την περίοδο του μακαρθισμού στην Αμερική, του ανώτατου κυβερνητικού αξιωματούχου Άλτζερ Χις με την κατηγορία της κατασκοπείας υπέρ της Σοβιετικής Ένωσης για την οποία τον είχε καταγγείλει ο πρώην κομμουνιστής Γουέιτικαρ Τσέιμπερς.

2. Ο τίτλος (στα αγγλικά: The God that Failed) συλλογής έξι κειμένων που εκφράζουν την απογοήτευση των συγγραφέων τους από τον κομμουνισμό, που κυκλοφόρησε το 1949.

3. Από τις 12 Δεκεμβρίου 1799 μέχρι της 18 Μαΐου 1804, ο Ναπολέων έφερε τον τίτλο Πρώτος Ύπατος της Γαλλικής Δημοκρατίας

4. Η συνθήκη ειρήνης μεταξύ Γαλλίας και Αυστρίας που υπογράφτηκε στις 17 Οκτωβρίου 1797.