Ζούμε στην κοινωνία των επιδομάτων. Συμμετέχουμε στην καθημερινότητα καλύπτοντας τις ανάγκες μας με χρήση κοινωνικών πολιτικών που έχουν συρρικνωθεί σε επιδόματα. Συμμετέχουμε σε κοινωνίες που φαντασιώνονται ότι αυτορυθμίζονται με τις νεοφιλελεύθερες πολιτικές και τις λογικές της ελεύθερης αγοράς και επειδή τελικά δεν το πετυχαίνουν, η σημερινή κυβέρνηση μοιράζει επιδόματα. Στην περίοδο της ευημερίας, οι κυβερνήσεις μοιράζανε δάνεια (1980-2008), στην περίοδο των κρίσεων μοιράζουν επιδόματα. Με εξαίρεση τα παραδοσιακά επιδόματα τα οποία ήταν απόλυτα συνδεδεμένα με τους θεσμούς τους –η εργασία με τα ασφαλιστικά δικαιώματα και τα επιδόματα ανεργίας, η οικογένεια με τα οικογενειακά– η απουσία θέσεων εργασίας, και η εξ αυτής απορρύθμιση εργασίας και κοινωνίας, οδήγησε γρήγορα στη λύση των επιδομάτων. Κορυφαίο παράδειγμα είναι το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα που εφαρμόστηκε στην Κεντρική Ευρώπη στα τέλη της δεκαετίας του ’80 και απλώθηκε ως βασική πολιτική καταπολέμησης της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού.
Η περίοδος των επάλληλων κρίσεων (οικονομικής και πανδημίας), ανέδειξε τα μεγάλα προβλήματα που χαρακτήριζαν το κοινωνικό κράτος στην Ελλάδα. Η οικογένεια, ως κεντρικός άξονας άσκησης κοινωνικής πολιτικής στις νοτιοευρωπαϊκές κοινωνίες, εξέφραζε την κοινωνική πλευρά του κράτους που δια της απουσίας του άφηνε την επίλυση των κοινωνικών προβλημάτων σε αυτήν.
Όταν μέσα στις κρίσεις η οικογένεια άγγιξε τα όρια της, το κοινωνικό κράτος, που ήταν ήδη απορυθμισμένο, διαχειρίστηκε όλα τα κοινωνικά προβλήματα με επιδόματα. Μέσα στην καραντίνα αποφάσισε κλείσιμο των επιχειρήσεων και επίδομα για αυτούς που επλήγησαν, αντί να ενδυναμώσει τη δημόσια υγεία. Σήμερα, θεσπίζει επίδομα κατά της ακρίβειας των τιμών θέρμανσης, βενζίνης και ρεύματος εξαιτίας της ενεργειακής αποστέρησης, αντί να παρέμβει στην αγορά ενέργειας. Αύριο, έρχεται επισιτιστική κρίση και αντί να παρέμβει στη μείωση της τιμής του σιταριού, θα έρθει επίδομα για την αγορά του άρτου μαζί με πλαφόν κατανάλωσης από το γειτονικό αρτοποιείο. Θα έρθει επίδομα για να βγούμε από το σπίτι γιατί χάσαμε το δικαίωμα της ελεύθερης διακίνησης. Επίδομα τροφίμων όχι μόνο λόγω έλλειψης πόρων, αυτό ήδη ισχύει, αλλά και γιατί δεν υπάρχει τροφή. Και επίδομα στέγασης όχι μόνο γιατί δεν μπορούμε να πληρώσουμε αλλά γιατί δεν προσφέρονται κατοικίες.
Μα θα πει κάποιος, «από το τίποτα, καλά είναι και τα ψίχουλα». Η απάντηση είναι αρνητική. Το λόγο θα τον δούμε στο παρόν άρθρο που σηματοδοτεί μία προσπάθεια αποδόμησης κάθε μορφής επιδοματικών πολιτικών σε αντικατάσταση του κοινωνικού κράτους.
Τα επιδόματα δεν είναι κοινωνικό κράτος
Τα επιδόματα είναι ο εχθρός του κοινωνικού κράτους. Δεν είναι η αιτία της σημερινής κατάστασης, είναι το σύμπτωμα. Είναι το αποτέλεσμα της μακροχρόνιας διαδικασίας αποδόμησης των δημόσιων και κοινωνικών θεσμών που έχει ως άμεση συνέπεια την αποσύνθεση της κοινωνίας με θεραπείες άσκησης ψευτοπολιτικών μέσα στον καπιταλισμό. Κοινώς, ασπιρίνες για τον καρκίνο.
Για το λόγο αυτό, πρέπει να ξεκινήσει μια σοβαρή και οργανωμένη συζήτηση που να αναδεικνύει τις αδιέξοδες πολιτικές του επιδοματικού κράτους. Έχει παραγίνει το κακό. Αυτές οι πολιτικές που έδωσαν φαύλο διέξοδο στον καπιταλισμό της δεκαετίας του ’90, πρέπει να αντικατασταθούν με πολιτικές ενίσχυσης των κοινωνικών θεσμών. Δεν είναι δυνατόν η απουσία του κράτους να αφήνει την αγορά να οργιάζει στο κέρδος, με αποτέλεσμα τη φτωχοποίηση των πληθυσμών, και μετά να τους μοιράζει ψίχουλα για επιβίωση. Οι ζωές των ανθρώπων δεν είναι έρμαια ορέξεων κερδοσκόπων αλλά ζωές γεμάτες όνειρα, σχέδια και συνειδήσεις.
Αριστερή κοινωνική πολιτική δεν είναι η επιδοματική πολιτική
Η Αριστερά οφείλει τώρα να ανοίξει το δημόσιο διάλογο με κύριο στόχο την αλλαγή πολιτικού προτύπου άσκησης κοινωνικής πολιτικής. Να προωθήσει ένα πρότυπο πολιτικών σύμφωνα με το οποίο θα μεταθέσει όσο το δυνατόν περισσότερες κοινωνικές δαπάνες που βρίσκονται στην κατηγορία των προνοιακών και επιδοματικών και σε όλες τις κατηγορίες δαπανών, στους κύριους δημόσιους θεσμούς - εργασία, ασφάλιση, εκπαίδευση, υγεία, στέγαση - στην οικονομική και ενεργειακή πολιτική, στο παραγωγικό μοντέλο, στην τραπεζική αγορά και στην οικογενειακή φροντίδα. Να αναδιανείμει τον πλούτο με όρους ισότητας ευκαιριών και κατοχύρωσης των μέσων για ισότητα. Μέσα από ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο, να επενδύσει στην ευημερία της κοινωνίας με ειδικές στοχευμένες πολιτικές που κύριο στόχο στο σχεδιασμό τους θα έχουν τη ενσωμάτωση δηλ. τη συμμετοχή του συνόλου των πληθυσμών στους παραπάνω θεσμούς. Εφόσον οι θεσμοί δεν θα αποκλείουν τους πολίτες και τους διαμένοντες στη χώρα από τη συμμετοχή τους σε αυτούς, η ανάγκη για εκ των υστέρων επιδόματα θα εξαλειφθεί από μόνη της. Ακόμα και αν κάποιες επιδοματικές πολιτικές παραμείνουν, ο κύριος στόχος τους θα πρέπει να είναι η επανενσωμάτωση των πληθυσμών που δεν συμμετέχουν στους παραπάνω θεσμούς. Το θεμελιώδες πλεονέκτημα αυτών των πολιτικών μετατόπισης από τις ακραία νεοφιλελεύθερες πολιτικές επιδοματικού τύπου, στις πολιτικές ενίσχυσης και στήριξης των δημόσιων θεσμών, είναι ότι θεραπεύονται πρωτίστως οι πληθυσμοί ως εθνική κοινωνία και αναδομείται μια νέα κοινωνική ειρήνη και δικαιοσύνη. Ενισχύονται τα κοινωνικά δικαιώματα, ενδυναμώνεται άμεσα η κοινωνική συνοχή μέσα από δράσεις κοινωνικής αλληλεγγύης και ενεργοποιούνται τα κοινωνικά κινήματα, δίνοντάς τους ένα κεντρικό ενιαίο στόχο: να δρουν προς όφελος της κοινωνίας πρωταγωνιστικά και συμπληρωματικά με τις ασκούμενες πολιτικές.
Αυτό σημαίνει αναρρύθμιση της κοινωνικής οργάνωσης με όρους αριστερών πολιτικών. Αν ο αρχικός στόχος δεν είναι το κέρδος των λίγων αλλά η ευημερία των πολλών, μπορεί να χαθούν οι λίγοι αλλά θα κερδηθούν οι πολλοί: για μία κοινωνία ουσιαστικής ισότητας πρόσβασης στα κοινωνικά αγαθά, για μία κοινωνία ουσιαστικής συμμετοχής.
Η Δέσποινα Παπαδοπούλου είναι καθηγήτρια στο Τμήμα Κοινωνικής Πολιτικής του Παντείου Πανεπιστημίου.
