Ακόμη όμως κι αν η έμπνευση είναι μια τυχαία υπόθεση, το θέμα έχει διάρκεια.

Κεφάλαιο πρώτο, το μέλλον.

Η σκέψη για τα μέλλοντα στο πλαίσιο του ελληνικού πολιτισμού έχει συνήθως βραχύ ορίζοντα. ‘’Έλληνες ντεν αντέχει μακροπρόθεσμο», έλεγε ο Πολωνός προπονητής ποδοσφαίρου Γιάτσεκ Γκμοχ που έχει γνωρίσει καλά τους συμπατριώτες μας κι έχει γράψει και το βιβλίο «Έξη χρόνια στο Ελλάντα» (1985). Το παρόν στον τόπο μας συνδέεται με μια ανεμελιά, ευχάριστη όσο επιτρέπει να αντιμετωπίζουμε τα άγχη.

Έχουμε όμως εισέλθει σε εποχή όπου σβήνοντας από τον ορίζοντα το απώτερο μέλλον κινδυνεύουμε με φθορά, ατομική ή συλλογική. Η σταδιακή -αλλά με επιταχυνόμενο ρυθμό- υποβάθμιση του γήινου περιβάλλοντος δεν είναι ο εφιάλτης ενός τρελού επιστήμονα, ούτε μια θεωρία συνωμοσίας. Αποτελεί αγοραία προοπτική και παρούσα διάγνωση. Χάνονται ήδη το πράσινο, τα ψάρια, τα γάργαρα νερά, πολλαπλασιάζονται από την άλλη τα ακραία καιρικά φαινόμενα. Αν ο άνθρωπος δεν δει τα μακρινά, για να σχεδιάσει έγκαιρα και να εφαρμόσει μέτρα, η υποβάθμιση θα εξελιχθεί σε καταστροφές.

Κάτι ανάλογο συμβαίνει και με την προηγμένη τεχνολογία. Η «έξυπνη» νοημοσύνη της είναι πολύ χρήσιμη, αλλά η λεγόμενη «υπέρ-έξυπνη» επικίνδυνη. Όχι μόνο επειδή σχεδιάζονται θανατηφόρα ρομπότ: Ανησυχούν οι αυτόνομες – ανέλεγκτες μηχανές, που δεν αντιμετωπίζονται πια σαν εύρημα του σινεμά για εισιτήρια ή σαν ακατέργαστες φοβίες των τεχνολογικά αναλφαβήτων. Ο έλεγχός τους αποτελεί από σήμερα αντικείμενο μελέτης **. Αν έγκαιρα δεν αποφασιστούν κάποια όρια, αύριο θα είναι αργά.

Ισχύουν βέβαια για όλες τις εθνικότητες τα παραπάνω, αλλά ο κίνδυνος της αδράνειας είναι σημαντικότερος για τον ελληνικό πολιτισμό καθώς αιώνες τώρα παραβλέπει τα απώτερα.

Κεφάλαιο δεύτερο της σχέσης με το χρόνο, η σκέψη – μνήμη για το παρελθόν.

Νομίζω εδώ τα πράγματα είναι λίγο πιο περίπλοκα. Η (πατριαρχική) προσήλωση στην καταγωγή και στα γονίδια, καθώς και η από μικρή ηλικία στο σχολείο ενασχόληση με την ιστορία και τα θρησκευτικά, όλα αυτά μας επιτρέπουν και μας ωθούν να προσέχουμε αφηγήσεις, συνήθειες και έθιμα από το μακρινό παρελθόν. Από την άλλη, τα πρόσφατα βιώνονται και μένουν εύκολα συνειδητά, όπως πάντα. « Έλληνες αεί παίδες» είχε πει ο Αιγύπτιος στο Σόλωνα περίπου πριν δυόμισυ χιλιετίες, θα μπορούσε να έχει ειπωθεί αυτό και σήμερα. Ως εδώ, λοιπόν, καλά.

Εκεί που χωλαίνει η μνήμη, νομίζω, είναι στα (χρονικώς) μεσαία: Γνώσεις - κοινός τόπος πριν μια εικοσαετία και αδιάψευστες ως τώρα, σωρευμένες με πολύχρονη εμπειρία, βυθίζονται ένα πρωί σε σκοτάδια άγνοιας και πρέπει να ανακαλύπτονται και να αποδεικνύονται εξ αρχής και μάλιστα βιαστικά. Ξεχνιούνται κοινωνικές και πολιτικές εξελίξεις, λάθη αλλά και επιτεύγματα, κατακτήσεις όπως ότι το φρόνημα μένει ατιμώρητο και μόνο οι πράξεις τιμωρούνται κλπ.

Δεν έχει μοναδικότητα η ελληνικού τύπου σχέση με το χρόνο και με αυτό το «παράχρονο». Ούτε η επικαιρότητα έδωσε συγκεκριμένη αφορμή για να φιλοσοφήσουμε εδώ και τώρα. Έχει όμως ιδιαίτερα και πολύμορφα χαρακτηριστικά ο πολιτισμός μας, που μένουν ενεργά. Ενόψει οικολογικών, πολιτικών και τεχνολογικών εξελίξεων δεν είναι καθόλου πρόωρη η συζήτηση.

* Ελληνική μετάφραση από Γ. Γιατρομανωλάκη, εκδ. Καρδαμίτσα, 1978, α’ έκδοση στα Αγγλικά 1951.

** Για παράδειγμα St. Russel, Human Compatible.AI and the Problem of Control, Penguin 2019, βλ. ιδίως σελ. 132-144.

* Ο Νίκος Παρασκευόπουλος είναι ομότιμος καθηγητής ΑΠΘ, πρώην υπουργός Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρώπινων Δικαιωμάτων.