Εμφανή επένδυση στην καταστολή έναντι της πρόληψης, υποαπορρόφηση χρηματοδοτικών πόρων, καθυστερήσεις, έλλειψη κεντρικού σχεδιασμού, καθώς και ελλιπείς ελεγκτικούς μηχανισμούς, δείχνει η ανάλυση της διαχείρισης των δασικών πυρκαγιών στην Ελλάδα. Την ίδια στιγμή το υπουργείο Κλιματικής Κρίσης και Πολιτικής Προστασίας διαθέτει και αγνώστου ύψους απόρρητα κονδύλια, η διαδρομή των οποίων και οι δράσεις που χρηματοδοτούν παραμένουν μυστικές.
Συνολικά το ποσοστό κρατικών πόρων που κατευθύνονται σε δράσεις καταστολής των πυρκαγιών ξεπερνά το 80% αφήνοντας ένα πενιχρό υπόλοιπο για την πρόληψη. Το ποσοστό αυτό βέβαια δεν απέχει από αυτό που ισχύει και για τις υπόλοιπες Μεσογειακές χώρες. Σύμφωνα με κοινή μελέτη των γραφείων του WWF σε Πορτογαλία, Ισπανία, Γαλλία, Ιταλία, Τουρκία και Ελλάδα, σε Μεσογειακό επίπεδο το ποσοστό των διατιθέμενων πόρων για την καταστολή ανέρχεται σε 80% και 20% για την πρόληψη.
Σε απόλυτους αριθμούς υπολογίστηκε ότι την περίοδο 2016 – 2020, το συνολικό κόστος καταστολής στη χώρα μας ανήλθε σε 778.563.137,84 ευρώ. Για την ίδια περίοδο οι δαπάνες της πρόληψης ανήλθαν συνολικά σε 189.187.111,23 ευρώ.
Τα συμπεράσματα της έκθεσης
Οσο για τον οικονομικό απολογισμό κάθε αντιπυρικής περιόδου φαίνεται ότι ελάχιστα ειναι αυτά που γνωρίζουμε παρά το γεγονός ότι τα στοιχεία των πόρων που διατέθηκαν σε συνδυασμό με τις δράσεις τις οποίες χρηματοδότησαν θα συντελούσαν στη διαμόρφωση αποτελεσματικότερων σχεδίων για τις επόμενες χρονιές. Παρόλα αυτά συνήθως μετά το τέλος κάθε αντιπυρικής περιόδου παρουσιάζεται από το ελληνικό κράτος ένας επιχειρησιακός απολογισμός, στον οποίο τα διαθέσιμα οικονομικά στοιχεία είναι ελάχιστα, χωρίς να γίνεται κάποια αξιολόγηση και συσχέτιση με το αποτέλεσμα.
Στα συμπεράσματα αυτά καταλήγει η απολογιστική έκθεση του διετούς προγράμματος με θέμα τη διαχείριση των κρατικών πόρων για την πρόληψη και την καταστολή των δασικών πυρκαγιών, το οποίο υλοποιήθηκε στο πλαίσιο του προγράμματος Active citizens fund, σε συνεργασία με το Μεσογειακό Ινστιτούτο Ερευνητικής Δημοσιογραφίας (MIIR).
Σχεδόν ένα χρόνο μετά τις καταστροφικές πυρκαγιές του 2021, χρονιά κατά την οποία σημειώθηκε ο δεύτερος χειρότερος απολογισμός καμένων εκτάσεων των τελευταίων 20 ετών για τη χώρα μας με συνολικά 1,5 εκατ. καμένα στρέμματα, η περιβαλλοντική οργάνωση WWF Ελλάς παρουσίασε τα αποτελέσματα της έρευνας, τα οποία επιβεβαιώνουν ότι στην αιώνια «μάχη» των δασικών πυρκαγιών κερδίζει πάντα η καταστολή έναντι της πρόληψης.
Οπως επεσήμανε κατά τη σημερινή παρουσίαση ο Ηλίας Τζηρίτης, συντονιστής τοπικών δράσεων του WWF Ελλάς, η χρηματοδότηση της αντιμετώπισης των δασικών πυρκαγιών στην Ελλάδα περιλαμβάνει ένα σύνθετο πλέγμα ποικίλων χρηματοδοτικών εργαλείων και πόρων που προέρχονται από πολλές πηγές (εθνικές και ενωσιακές) και διοχετεύονται σε εξίσου πολυάριθμους δικαιούχους, συνθέτοντας έτσι ένα δαιδαλώδες σύστημα διαδικασιών: «Ωστόσο, παρά την κομβική σημασία της διαχείρισης και κατανομής των χρηματοδοτήσεων, δεν έχει υπάρξει έως και σήμερα στη χώρα μας καμία προσπάθεια καταγραφής, αξιολόγησης και δημοσιοποίησης στοιχείων που αφορούν στη διαχείριση των πόρων που δαπανώνται στην πρόληψη και την καταστολή των δασικών πυρκαγιών. Χωρίς αυτά τα δεδομένα, είναι πρακτικά αδύνατο να πραγματοποιηθεί οποιαδήποτε τεκμηριωμένη απολογιστική αξιολόγηση του τί δουλεύει, τί πρέπει να βελτιωθεί και τί πρέπει να αλλάξει».
Εως τώρα, όπως εξηγείται στην έρευνα, το ύψος και η διάθεση των πόρων που απαιτούνται δεν εδράζεται σε προηγούμενη αξιολόγηση της μελλοντικής εξέλιξης του φαινομένου των δασικών πυρκαγιών (με κριτήριο π.χ. τα σενάρια της κλιματικής αλλαγής) ή της αποτελεσματικότητας συγκεκριμένων αποφάσεων (π.χ. η διάθεση ολοένα και περισσότερων εναερίων μέσων πυρόσβεσης). Αντίθετα, στηρίζεται στο ύψος των πόρων που δαπανήθηκαν το προηγούμενο ή τα προηγούμενα έτη, σε πληθυσμιακά κριτήρια ή εξαρτάται από τη διαθεσιμότητα των πόρων σε συγκεκριμένα εργαλεία, δίχως να λαμβάνονται υπόψη τα δυναμικά και όλο και συχνότερα μεταβαλλόμενα δεδομένα των δασικών πυρκαγιών. «Ως αποτέλεσμα, οι διαδικασίες κατανομής αδυνατούν να εκπληρώσουν την ανάγκη σχεδιασμού της πρόληψης στο πλαίσιο μιας ορθολογικής εκτίμησης και ιεράρχησης των κινδύνων βάσει επιστημονικής και επιχειρησιακής ανάλυσης και των αναγκών που προκύπτουν».
Κι όλα αυτά ενώ είναι γνωστό πως στη χώρα μας η εκτίμηση επικινδυνότητας δασικών πυρκαγιών σε διάφορες περιοχές χρονολογείται από το ...1980.
Σύμφωνα με τα κύρια συμπεράσματα της έκθεσης του WWF Ελλάς για την περίοδο 2016 – 2020 που εξετάστηκε προκύπτει:
- Ανισοκατανομή μεταξύ καταστολής και πρόληψης και υποαπορρόφηση: Στην εξεταζόμενη περίοδο το 83,95% των συνολικών κρατικών πόρων κατευθύνεται προς την καταστολή και μόλις το 16,05% προς την πρόληψη. Την ίδια στιγμή, η τελευταία έκθεση του Περιβαλλοντικού Προγράμματος του ΟΗΕ κάνει έκκληση προς τις κυβερνήσεις να επανεξετάσουν τις δαπάνες για την κατάσβεση των πυρκαγιών προτείνοντας τη διάθεση του 45% του προϋπολογισμού τους για την πρόληψη και την ετοιμότητα, το 35% για την καταστολή των πυρκαγιών και το 20% για την αποκατάσταση.
Παράλληλα, παρατηρείται υπο-απορρόφηση των πόρων, ειδικά στον τομέα της δασικής διαχείρισης, καθώς και καθυστερήσεις στη χρηματοδότηση επαναλαμβανόμενων δράσεων. Για παράδειγμα, στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ 2014-2020 (Περιφερειακά Επιχειρησιακά Προγράμματα) μέχρι σήμερα έχουν απορροφηθεί συνολικά 26.546.715,8€ από τον συνολικό εγκεκριμένο προϋπολογισμό που ανέρχεται στα 49.812.023,39€ (απορρόφηση κατά 53,29%). Αντίστοιχα, στον θεματικό στόχο “Κλιματική αλλαγή – Πρόληψη” από τα 817.462.866€ που είναι διαθέσιμα, έχει συμβασιοποιηθεί και είναι σε διαδικασία υλοποίησης μόλις το 51,5% των πόρων. Και αυτό παρότι υπάρχουν τεράστιες ανάγκες, όπως για παράδειγμα η ενίσχυση των εθελοντικών ομάδων πολιτικής προστασίας με υλικό εξοπλισμό και η δασική διαχείριση.
Χαρακτηριστικό είναι επίσης, το γεγονός ότι στο Πρόγραμμα “Αντώνης Τρίτσης” από τους 332 Δήμους της χώρας, τις 13 Περιφέρειες και τους Διαδημοτικούς Φορείς (Συνδέσμους), μέχρι στιγμής μόνο 11 δήμοι, 1 Περιφέρεια και 1 σύνδεσμος δήμων (ΣΠΑΥ) έχουν υποβάλει προτάσεις.
- Έλλειψη κεντρικού σχεδιασμού της χρηματοδότησης των δράσεων πρόληψης και καταστολής: Η χρηματοδότηση των δράσεων πρόληψης και καταστολής των δασικών πυρκαγιών γίνεται αποσπασματικά, από διαφορετικά χρηματοδοτικά εργαλεία, χωρίς ολοκληρωμένο και μακροχρόνιο κεντρικό σχεδιασμό για την καταγραφή των αναγκών και των απαιτούμενων δράσεων με στόχο την ολοκληρωμένη αντιμετώπιση των δασικών πυρκαγιών.
Πρακτικά οι ανάγκες δεν αξιολογούνται και οι δράσεις δε σχεδιάζονται βάσει μελετών κόστους-οφέλους ή και δεν τεκμηριώνονται βάσει σχεδίων αντιπυρικής προστασίας σε τοπικό επίπεδο. Η συνήθης πρακτική είναι οι αρμόδιοι φορείς, απλώς να αλληλο-ενημερώνονται μέσω των θεσπισμένων συντονιστικών οργάνων (όπως τα Συντονιστικά Τοπικά Όργανα των Δήμων και τα Συντονιστικά Όργανα Πολιτικής Προστασίας των Περιφερειών) και μάλιστα καθυστερημένα, αφού, δηλαδή, ο κάθε φορέας έχει σχεδιάσει τις δράσεις και τα έργα που τον αφορούν.
- Ανεπαρκής τεκμηρίωση και αιτιολόγηση των αποφάσεων και κενά στη συμμετοχή των πολιτών: Οι αποφάσεις κατανομής και διάθεσης των πόρων στηρίζονται σε μια αποσπασματική καταγραφή των υφιστάμενων αναγκών από τους δικαιούχους φορείς χωρίς να προηγείται μία ολοκληρωμένη τεκμηρίωση των απαιτούμενων δράσεων. Κενά διαπιστώθηκαν, επίσης, τόσο στη δημόσια πρόσβαση των πολιτών στις πληροφορίες και στα έγγραφα βάσει των οποίων ελήφθησαν οι σχετικές αποφάσεις κατανομής των πόρων, όσο και στη συμμετοχή των πολιτών στη διαδικασία καταγραφής των αναγκών ή στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων.
- Έλλειψη απολογιστικών εκθέσεων: Μέχρι σήμερα κανένας αρμόδιος δημόσιος φορέας δε φαίνεται να συντάσσει εκθέσεις πεπραγμένων, στις οποίες να συμπεριλαμβάνεται και οικονομικός απολογισμός των έργων με βάση τους πόρους που έλαβε.
- Αποσπασματικότητα ελέγχων σχετικά με την αξιοποίηση των δημόσιων πόρων: Ενώ τα χρηματοδοτικά εργαλεία που διαχειρίζονται ενωσιακούς πόρους έχουν ένα δομημένο, αυστηρό και πολυεπίπεδο σύστημα ελέγχων για τα πεπραγμένα, δεν συμβαίνει το ίδιο με τις υπόλοιπες πηγές χρηματοδότησης των δασικών πυρκαγιών. Οι έλεγχοι που πραγματοποιούνται ανά χρηματοδοτικό εργαλείο φαίνονται αποσπασματικοί και ελλιπείς, καθώς απουσιάζει η προηγούμενη τεκμηρίωση των αναγκών, στοιχείο που αποτελεί βασικό κενό στο υπάρχον σύστημα δασοπυροπροστασίας.
Πάντως η ...κακή παράδοση των μειωμένων κονδυλίων για τον τομέα της πρόληψης φαίνεται ότι ακολουθεί τη χώρα μας και στη διαχείριση των πόρων του Ταμείου Ανάκαμψης για τις δασικές πυρκαγιές. Απαντώντας σε ερώτηση του «ethnos.gr» για το ζήτημα, ο κ. Τζηρίτης επεσήμανε πως «έχει ήδη ασκηθεί κριτική επί του σχεδίου πολιτικής προστασίας για τα επόμενα 10 χρόνια και τη χρηματοδότηση με περίπου 1,7 δισ. ευρω. Είναι θετικό ότι θα έρθουν κάποια χρήματα. Το πρόβλημα είναι ότι σε μεγάλο ποσοστό θα χρησιμοποιηθούν και πάλι στην καταστολή. Υπάρχει μια σαφής κατεύθυνση προς την καταστολή».
Τα κονδύλια της καταστολής
Αν και η πρόσβαση στα στοιχεία φορέων και υπηρεσιών δεν ήταν ιδιαίτερα εύκολη για τους ερευνητές, επιχειρήθηκε ο υπολογισμός του κόστους της καταστολής την περίοδο 2016 – 2020. Να σημειωθεί ότι παλαιότεροι υπολογισμοί ανέβαζαν το μέσο όρο καταστολής συμβάντος άνω των 5.000 στρ. περίπου στο 1.000.000 ευρώ.
Βάσει της έρευνας, σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία του 2017 (για τα λοιπά έτη δεν υπάρχουν επαρκή στοιχεία), το κόστος δασοπυρόσβεσης υπολογίζεται στα 122.510.974,03 ευρώ. Οι καμένες δασικές εκτάσεις για το 2017 ανήλθαν σε 231.323 στρέμματα. Συνεπώς, από τα στοιχεία του Π.Σ. το ενδεικτικό κόστος κατάσβεσης έφτασε το 2017 σε 529,61 ευρώ/στρέμμα, χωρίς να αποτιμώνται οι καταστροφές σε περιβάλλον και υποδομές. Στις δαπάνες αυτές έχουν συμπεριληφθεί το κόστος μισθωμένων εναέριων μέσων, οι μισθοί Πυροσβεστικών Υπαλλήλων με ποσόστωση επί των δασικών συμβάντων 15,85% επί του συνόλου όλων των συμβάντων, το κόστος πεζοπόρων τμημάτων Π.Σ., το κόστος κίνησης πυροσβεστικών οχημάτων και το κόστος επισκευών-ανταλλακτικών πυροσβεστικών οχημάτων.
Το συνολικό κόστος καταστολής για την περίοδο 2016-2020 ήταν 778.563.137,84 ευρώ χωρίς σε αυτό να συμπεριλαμβάνονται οι δαπάνες σε μέσα και προσωπικό, από τη συμμετοχή Περιφερειών, Δήμων, Εθελοντικών Οργανώσεων και λοιπών υπηρεσιών και φορέων που εμπλέκονται, κυρίως επικουρικά, στη διαδικασία κατάσβεσης, γεγονός που καταδεικνύει την υποεκτίμηση του πραγματικού κόστους, το οποίο είναι σαφώς πολύ μεγαλύτερο.
Τα κονδύλια της πρόληψης
Όσον αφορά τις δαπάνες πρόληψης, οι οποίες συνολικά έφτασαν τα 189.187.111,23 ευρώ, από τα διαθέσιμα στοιχεία προκύπτει ότι ο κύριος φορέας χρηματοδότησης είναι το Υπουργείο Εσωτερικών με βάση το ύψος των πιστώσεων (92.000.000 ευρώ) που διατέθηκαν από τους Κεντρικούς Αυτοτελείς Πόρους των Δήμων για την περίοδο 2016 - 2020. Έπεται το Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας /Δασική Υπηρεσία (41.640.060 ευρώ). Οι Κεντρικοί Αυτοτελείς πόροι καταγράφονται στην πρόληψη, καθώς ο ρόλος των ΟΤΑ είναι επικουρικός στην κατάσβεση και μεγάλο μέρος των πόρων αναλώνεται σε δράσεις, όπως αγορά εξοπλισμού πρόληψης, πρόσληψη εποχικού προσωπικού για περιπολίες και στελέχωση πυροφυλακίων. Το μεγαλύτερο ποσοστό των πόρων πρόληψης προέρχεται από εθνικούς πόρους (τακτικός προϋπολογισμός και Κεντρικοί Αυτοτελείς Πόροι). Τέλος, υπολογίστηκαν οι δαπάνες των Περιφερειών που διατέθηκαν από το ΠΔΕ για δράσεις, όπως ο αντιπυρικός σχεδιασμός, οι περιπολίες, και η συντήρηση του δασικού οδικού δικτύου. Επισημαίνεται ότι δεν έχουν καταγραφεί όλες οι δαπάνες, όπως οι δαπάνες συμμετοχής των εθελοντικών οργανώσεων, χορηγίες ιδιωτικών ιδρυμάτων κ.λπ.
Οι Δασικές Υπηρεσίες
Σε είδος υπό ...εξαφάνιση τείνουν να μετατραπούν οι δασικοί υπάλληλοι τα τελευταία χρόνια καθώς παρά τον κομβικό ρόλο που θα μπορούσαν να παίξουν στην πρόληψη αλλά ακόμα και στην καταστολή των δασικών πυρκαγιών, οι υπηρεσίες παραμένουν υποστελεχωμένες.
Η Δασική Υπηρεσία αντιμετωπίζει τα τελευταία 20 χρόνια, μειώσεις προσωπικού της τάξεως του 53% και μειώσεις πόρων της τάξεως του 80%. Τα ποσά με τα οποία χρηματοδοτούνται οι φορείς της τοπικής αυτοδιοίκησης, αλλά ακόμη περισσότερο οι κατά τόπους Δασικές Υπηρεσίες, είναι προκλητικά χαμηλά, όπως επισημαίνουν και οι ερευνητές.
Τονίζουν, πάντως, ότι «μετά τις καταστρεπτικές πυρκαγιές του 2021 έχουν γίνει ενέργειες προκειμένου αυτό το έλλειμμα να βελτιωθεί και να υπάρξει ενίσχυση των κονδυλίων μέσω συγκεκριμένων χρηματοδοτικών εργαλείων και του Ταμείου Ανάκαμψης. Ωστόσο ακόμα και τα διαθέσιμα χρήματα υπολείπονται των πάγιων αναγκών και η αποσπασματικότητα στη διάθεσή τους είναι ο κανόνας. Η υποχρηματοδότηση σε κάποιες περιπτώσεις οφείλεται και στην αδυναμία απορρόφησης των διαθέσιμων πόρων», σημειώνεται στην έκθεση.
Εξίσου σημαντικός με την υποχρηματοδότηση είναι και ο παράγοντας της έγκαιρης διάθεσης ακόμα και των περιορισμένων πόρων καθώς σε αντίθετη περίπωση παρατηρείται αδυναμία ολοκλήρωσης όλων των προβλεπόμενων διαδικασιών χρηματοδότησης με αποτέλεσμα είτε να μην μπορούν να ολοκληρωθούν τα έργα εγκαίρως και οι πόροι να χάνονται είτε να εκτελούνται καθυστερημένα. Συμβαίνει, επίσης, κάποιοι φορείς να παρακάμπτουν τις συνήθεις διαδικασίες χρησιμοποιώντας κατεπείγουσες διαδικασίες εις βάρος της διαφάνειας και της λογοδοσίας (π.χ. απευθείας ανάθεση) προκειμένου να προετοιμαστούν για την αντιπυρική περίοδο.
Οι προτάσεις του WWF
Η περιβαλλοντική οργάνωση έχει ήδη καταλήξει σε δέσμη τεσσάρων προτάσεων, οι οποίες συνοψίζονται στα εξής:
- Κατάρτιση ενός Εθνικού Σχεδίου Αντιπυρικής Προστασίαςμε συμμετοχή όλων των ενδιαφερόμενων φορέων, που θα αποτελεί μέρος ενός μακροχρόνιου στρατηγικού σχεδιασμού για τη χρηματοδότηση δράσεων για μια ολοκληρωμένη αντιμετώπιση των δασικών πυρκαγιών.
- Ενίσχυση και διεύρυνση των αρμοδιοτήτων του Συντονιστικού Οργάνου Πολιτικής Προστασίας για τον αποτελεσματικό συντονισμό των υφιστάμενων χρηματοδοτικών εργαλείων στο πλαίσιο της εφαρμογής του προτεινόμενου Εθνικού Σχεδίου Αντιπυρικής Προστασίας.
- Δημιουργία μιας ανοιχτής Ενιαίας Πλατφόρμας Δεδομένων Χρηματοδότησης για την Αντιμετώπιση των Δασικών Πυρκαγιών (με προτεινόμενη ονομασία ΗΦΑΙΣΤΟΣ) για την ενίσχυση της διαφάνειας και της πρόσβασης των πολιτών σε πληροφορίες σχετικά με τη χρηματοδότηση δράσεων για την πρόληψη και καταστολή των δασικών πυρκαγιών.
- Δημιουργία ενός κεντρικού ελεγκτικού μηχανισμού στη ΓΓΠΠ για τον οικονομικό έλεγχο των αποφάσεων κατανομής και αξιοποίησης των πόρων. Ο μηχανισμός αυτός θα παρακολουθεί και θα ελέγχει τις αποφάσεις κατανομής στα υφιστάμενα χρηματοδοτικά εργαλεία, τόσο σε ό,τι αφορά στην εναρμόνισή τους με το προτεινόμενο Εθνικό Σχέδιο Αντιπυρικής Προστασίας και την αποδοτικότητά τους από οικονομικής άποψης, καθώς και την αξιοποίηση των διατιθέμενων οικονομικών πόρων για την υλοποίηση των προτεινόμενων δράσεων.
«Η ανάγκη ενίσχυσης των πόρων για την πρόληψη σε σχέση με την καταστολή είναι το πρώτο απαραίτητο βήμα. Η ολοκληρωμένη αντιμετώπιση των πυρκαγιών απαιτεί επιπλέον και κατά κύριο λόγο, την εγκαθίδρυση κατάλληλων επιχειρησιακών πλαισίων, την κινητοποίηση της κοινωνίας και την αποτελεσματική και διαφανή χρήση των διαθέσιμων πόρων. Πρόκειται για ένα τρίπτυχο που είναι ικανό να θωρακίσει τα φυσικά οικοσυστήματα, αλλά και τις κοινωνίες από τις δασικές πυρκαγιές, μέσω της πρόληψης. Αρκεί, βέβαια, να τεθεί σε άμεση εφαρμογή», σημείωσε η Παναγιώτα Μαραγκού, επικεφαλής προγραμμάτων προστασίας περιβάλλοντος στο WWF Ελλάς.
