to top
  • βρείτε μας στο Twitter
  • βρείτε μας στο Facebook
  • βρείτε μας στο YouTube
  • στείλτε μας email
  • εγγραφείτε στο RSS feed
  • international version

Εξουσίες και επιστήμη (1)

Οι αρνητές της Covid-19, της πανδημίας, των προστατευτικών μέτρων και του εμβολιασμού, οι «Θεματοφύλακες του Συντάγματος» και τα freedom convoys όσων είναι αντίθετοι στα πιστοποιητικά εμβολιασμού και στις κυρώσεις για τους ανεμβολίαστους έχουν ταράξει τους Ελληνες δημοσιολογούντες. Είναι μια ανομοιογενής ομάδα.


Περιλαμβάνει ακροδεξιούς, παραεκκλησιαστικούς και αριστεριστές. Είναι «ψεκασμένοι», «τρελοί», ανίκανοι να καταλάβουν την επιστήμη και την αλήθεια. «Αρκετοί από αυτούς είναι με χαμηλό κυρίως μορφωτικό επίπεδο, μικρή κριτική ικανότητα, αντιδραστικοί και συνωμοσιολόγοι», γράφει μεγάλη εφημερίδα. Εν τούτοις όποιος έχει μιλήσει μαζί τους βρίσκει γρήγορα ότι έχουν διαβάσει πολλά, κυρίως βέβαια από τις πάμπολλες ιστοσελίδες των αρνητών. Τα επιχειρήματά τους είναι ευλογοφανή αν αποδεχτεί κανείς προσωρινά τις βασικές τους θέσεις: δεν υπάρχει ο κορονοϊός ή δεν σκοτώνει ή τα εμβόλια δεν δουλεύουν ή αποσκοπούν αποκλειστικά στην κερδοσκοπία των φαρμακευτικών κ.λπ.

Οι αρνητές της πανδημίας είναι η τελευταία μόνο έκφραση μιας διεθνούς τάσης που αμφισβητεί γεγονότα και αλήθειες που εμείς οι «λογικοί» θεωρούμε δεδομένα. Η άρνηση του φαινομένου του θερμοκηπίου και της κλιματικής αλλαγής έχει παίξει σημαντικό ρόλο στην καθυστέρηση λήψης των αναγκαίων μέτρων για τη σωτηρία του πλανήτη.
Οι μεγάλες εταιρείες που εκμεταλλεύονται υδρογονάνθρακες έχουν συνεισφέρει επιχειρήματα και κεφάλαια για την ανάσχεση των απαραίτητων μέτρων. Πολιτικοί σαν τον Τραμπ, τον Μπολσονάρο ή τον Σαλβίνι δείχνουν ότι το φαινόμενο δεν περιορίζεται σε μικρές ή μισότρελες σέχτες αλλά έχει διαβρώσει την πολιτική και την επιστήμη. Αν προσθέσουμε και τα φαινόμενα του θρησκευτικού φονταμενταλισμού, που εμφανίστηκε σε όλες τις θρησκείες, και της θρησκευτικής τρομοκρατίας έχουμε ένα εκρηκτικό σύνολο. Ζούμε στην εποχή της «μετα-αλήθειας», που διαφέρει ριζικά όμως από τους «συμπαθείς» και αβλαβείς flat earthers. Η άρνηση και τα fake news σκοτώνουν.

Αυτά τα ακραία συμπτώματα ανορθολογισμού και συνωμοσιολογίας δείχνουν σαφή υποχώρηση της εμπιστοσύνης στις αρχές του Διαφωτισμού. Εδώ και καιρό η διεθνής συζήτηση έχει βάλει το ερώτημα: Είμαστε στο τέλος της νεωτερικότητας; Δεν αρκούν οι εύκολες καταδίκες των ιδεών που αποστρεφόμαστε ή η υπόρρητη αλαζονεία «ημών των λογικών». Μόνο αν αρχίσουμε να σκιαγραφούμε τους λόγους της υποχώρησης του ορθολογισμού και της πίστης στην επιστήμη μπορούμε να βρούμε και τρόπους αντιμετώπισής της. Διαφορετικά με τις επιθέσεις και τη γελοιοποίηση εγκαταλείπουμε την κατά Καντ βασική αξία του Διαφωτισμού: το θάρρος να σκεφτόμαστε για δικό μας λογαριασμό. Να τολμάμε να μαθαίνουμε (sapere aude). Πώς λοιπόν φτάσαμε εδώ;

Τι είναι η νεωτερικότητα;
Η νεωτερικότητα χαρακτηρίστηκε από την αντικατάσταση της θρησκείας με τη συνολική άποψή της περί ζωής, κοινωνίας και αλήθειας από την επιστήμη. Η επιστήμη δεν αποδέχεται αυθεντίες, η γνώση και η αλήθεια αποκτούνται μέσω του ορθού λόγου που κατευθύνεται από τη μεθοδολογία της κάθε επιστήμης, νομιμοποιείται από την επιστημολογία και συντελεί στην κοινωνική πρόοδο. Ο έλεγχος της αλήθειας από αυστηρά επιστημονικά πρωτόκολλα σήμανε τη συστηματική αποστασιοποίηση της επιστήμης από την πολιτική εξουσία. Η περιπέτεια του Γαλιλαίου αποτελεί συμβολικό σημείο στη χειραφέτηση της επιστήμης από την εξουσία. Εμβληματική είναι η δήλωση του Ιμάνουελ Καντ στο Contest of Faculties ότι μετά τον Διαφωτισμό το κράτος δεν επεμβαίνει στο πανεπιστήμιο και στη δουλειά της επιστήμης, αλλά σε αντάλλαγμα το πανεπιστήμιο δεν ασκεί κριτική στην κυβέρνηση.

Αυτό άλλαξε σταδιακά. Η σχέση εξουσίας γνώσης και επιστήμης έγινε εσωτερική και έντονη. Εδώ πρέπει να διακρίνουμε μεταξύ της γνώσης, της κρατικής κατανόησης του φυσικού ή κοινωνικού κόσμου που αποσκοπεί στη χρήση της από την εξουσία και της επιστήμης, της επαγγελματικής ενασχόλησης σε πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα από εξειδικευμένο προσωπικό με αυστηρά πρωτόκολλα. Η επιστήμη μ’ αυτή τη θεσμική έννοια σταθεροποιείται μόνο στον 20ό αιώνα.

Η εξουσία αρχίσει να παράγει γνώση τον 19ο αιώνα με τη συστηματική παρακολούθηση και καταγραφή του πληθυσμού. Αρχίζουν να δημιουργούνται κατηγορίες όπως η παραγωγικότητα, η σεξουαλικότητα, η παραβατικότητα, η φτώχεια και η αρρώστια που οδηγούν στη δημιουργία ανάλογων επιστημών. Ο πληθυσμός αντιμετωπίζεται ως οργανική οντότητα, τα πρότυπα της βιολογίας μεταφέρονται από το ατομικό σώμα στο κοινωνικό (το body politic). Ενώ η νομική και η πολιτική φιλοσοφία εξετάζει μόνο την εξουσία που προέρχεται από τον κυρίαρχο και ρυθμίζεται από το δίκαιο, ένα άλλο είδος σχεσιακής εξουσίας εμφανίζεται. Στοχοποιεί κοινωνικές ομάδες βάσει γενικών χαρακτηριστικών, όπως το φύλο, η φυλή, η ηλικία, το επάγγελμα ή η εθνότητα, και επιδιώκει τον έλεγχο της ζωής και τις βιολογικές λειτουργίες του πληθυσμού.

Οι μέθοδοι της βιολογίας μεταφέρονται στην κοινωνία που αντιμετωπίζεται ως σώμα (body politic) που χρειάζεται βελτίωση και έλεγχο. Για τα μεγάλα αποικιοκρατικά κράτη αυτό είναι αναγκαίο για να φτιάχνονται παραγωγικοί και υπάκουοι άνθρωποι που θα επανδρώσουν τα εργοστάσια, τους στρατούς και τις αποικιακές διοικήσεις. Αυτός ο τρόπος εξουσίας ονομάστηκε από τον Μισέλ Φουκό «βιοπολιτική». Η εξουσία φτιάχνει γνώσεις οι οποίες βοηθούν στην επέκταση των εξουσιαστικών σχέσεων στην κοινωνία. Η στατιστική, που αναπτύχθηκε τον 19ο αιώνα, αποτελεί βασικό εργαλείο αυτής της γνώσης και η ετυμολογική συνάφεια με τον όρο για το κράτος (state) είναι ενδιαφέρουσα.

Το φάρμακο και το φαρμάκι
Ας πάμε στην επιστήμη. Τον 20ό αιώνα η επιστήμη, η επαγγελματική έρευνα, οργάνωση και πιστοποίηση της γνώσης αρχικά κρατικοποιήθηκαν. Τα εμβληματικά επιστημονικά επιτεύγματα, το Manhattan Project, η εξερεύνηση του Διαστήματος, ο άνθρωπος στη Σελήνη ήταν κρατικά. Ολα είχαν επίσης σχέση με τις στρατιωτικές ανάγκες των μεγάλων δυνάμεων και ξεκίνησαν ή ολοκληρώθηκαν σε πολεμικές περιόδους. Ο Μαρξ είχε παρατηρήσει ότι οι νέες τεχνολογίες φτιάχνονται για εξοπλιστικούς σκοπούς και μετά περνάνε στην κανονική επιστήμη.

Αλλά με το τέλος της μεταπολεμικής περιόδου οικονομικής ανάπτυξης και μείωσης των ανισοτήτων, τα trentes glorieuses, η επιστήμη ακολουθεί τη γενική τάση και ιδιωτικοποιείται σε μεγάλο βαθμό. Η γνώση παράγεται από ένα σύμπλεγμα κρατικής και ιδιωτικής χρηματοδότησης. Τα αποτελέσματα της επιστημονικής έρευνας οδηγούν είτε στη μεγέθυνση της κρατικής εξουσίας είτε στην κερδοσκοπία, συνήθως και στα δύο.

Οι μεγάλοι κριτικοί φιλόσοφοι Adorno και Horkheimer υποστήριξαν στη «Διαλεκτική του Διαφωτισμού» ότι ενώ η επιστήμη και ο ορθός λόγος αντικατέστησαν τους μύθους της προ-νεωτερικής εποχής, κατέληξαν και αυτοί μύθοι που υπόσχονται λύση σε όλα τα πολιτικά, κοινωνικά και ψυχολογικά προβλήματα. Η επιστήμη έγινε και φάρμακο και φαρμάκι. Είδαμε την προσφορά της στην ανθρωπότητα με τα εμβόλια. Δημιουργήθηκαν σε λιγότερο από έναν χρόνο και αποτελούν τεράστια επιτυχία της επιστήμης. Οι Κινέζοι ανακάλυψαν και δημοσίευσαν το γονιδίωμα του SARS-CoV-2. Εταιρείες με μεγάλη κρατική χρηματοδότηση το χρησιμοποίησαν για να αναπτύξουν το εμβόλιο κατά της Covid-19. Μετά άρχισαν τα γνωστά προβλήματα με τον «εμβολιαστικό εθνικισμό», την άρνηση των εταιρειών να εγκαταλείψουν την πατέντα και να δώσουν την τεχνολογία των εμβολίων στις φτωχές χώρες και η τεράστια κερδοφορία τους.

Η επιστήμη σαν φαρμάκι εμφανίζεται όταν γιγαντώνεται η κλιματική καταστροφή, αποτέλεσμα της άναρχης οικονομικής μεγέθυνσης και τεχνολογικής επιτάχυνσης. Μολύνει κάθε βράδυ στις τηλεοπτικές οθόνες με τις ρωσικές τεχνολογίες θανάτου που σκοτώνουν τους αμάχους και τους Δυτικούς να στέλνουν τις δικές τους στους Ουκρανούς για να τις τεστάρουν αμυνόμενοι. Ακόμη και η απειλή της ατομικής βόμβας επέστρεψε.

Βρισκόμαστε στο τέλος του Διαφωτισμού και της νεωτερικότητας; Μπαίνουμε σε μια δεύτερη νεωτερικότητα, όπως υποστηρίζουν άλλοι; Πού βρίσκεται και πώς νομιμοποιείται σήμερα η αλήθεια; Μεγάλα ερωτήματα που θα ψηλαφήσουμε στα επόμενα.

*Καθηγητής του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, πρόεδρος του Ιδρύματος «Νίκος Πουλαντζάς»

tags: άρθρα

2024 © left.gr | στείλτε μας νεα, σχόλια ή παρατηρήσεις στο [email protected]
§ Όροι χρήσης για αναδημοσιεύσεις Αναφορά Δημιουργού-Μη Εμπορική Χρήση 3.0 Μη εισαγόμενο (CC BY-NC 3.0)