Το Καταστατικό του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου (ΔΠΔ) τέθηκε σε εφαρμογή το 2002. Το Δικαστήριο λειτουργεί έκτοτε στη Χάγη. Το ΔΠΔ έχει δικαιοδοσία επί τεσσάρων μόνο εγκλημάτων: εγκλήματος της επίθεσης, εγκλημάτων πολέμου, εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας και γενοκτονίας. Επιπρόσθετα, όμως, το ΔΠΔ έχει δικαιοδοσία επί των εγκλημάτων αυτών κατ’ αρχήν μόνο όταν αυτά έχουν τελεστεί στο έδαφος ή από υπηκόους των κρατών που έχουν κυρώσει το Καταστατικό του. Ούτε η Ρωσία ούτε η Ουκρανία έχουν κυρώσει το Καταστατικό του ΔΠΔ. Μέσω αυτής της «συνήθους» οδού το ΔΠΔ δεν έχει δικαιοδοσία.

Το ΔΠΔ μπορεί παρ’ όλα αυτά να αποκτήσει δικαιοδοσία εφόσον μια «κατάσταση» στην οποία πιθανολογείται ότι έχουν τελεστεί κάποια από τα τέσσερα εγκλήματα έχει παραπεμφθεί ενώπιόν του από το Συμβούλιο Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών. Σ’ αυτή την περίπτωση είναι αδιάφορο αν τα κράτη που εμπλέκονται στη σχετική «κατάσταση» έχουν κυρώσει το Καταστατικό. Δυστυχώς όμως ούτε αυτή η οδός είναι ανοιχτή, αφού η Ρωσία είναι μόνιμο μέλος τους Συμβουλίου Ασφαλείας και μπορεί με βέτο να μπλοκάρει κάθε απόπειρα παραπομπής της κατάστασης στην Ουκρανία στο ΔΠΔ.

Μια τρίτη οδός όμως είναι όχι μόνο ανοιχτή, αλλά η σχετική διαδικασία έχει ήδη ενεργοποιηθεί: σύμφωνα με το Καταστατικό, ένα κράτος που δεν έχει κυρώσει το Καταστατικό, μπορεί να δηλώσει μονομερώς ότι αποδέχεται τη δικαιοδοσία του ΔΠΔ για εγκλήματα που τελούνται στο έδαφός του. Αυτό έχει ήδη κάνει η Ουκρανία εδώ και πάνω από 8 χρόνια. Η σχετική προκαταρκτική εξέταση είχε ήδη ξεκινήσει από τότε, και στο τέλος Φεβρουαρίου του 2022 ο εισαγγελέας του ΔΠΔ δήλωσε ότι περνάμε πλέον από το στάδιο αυτό στο στάδιο της πλήρους έρευνας, αφού πιθανολογείται η τέλεση εγκλημάτων στο έδαφος της Ουκρανίας.

Το πρόβλημα με την οδό αυτή είναι ότι αποκλείει τη δικαιοδοσία του ΔΠΔ επί του εγκλήματος της επίθεσης. Το έγκλημα αυτό, έγκλημα «αρχηγικό», το οποίο εμπλέκει μόνο και αποδίδεται μόνο στην ανώτατη ηγεσία ενός κράτους που έχει τελέσει επίθεση κατά προφανή παραβίαση του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών, είναι αυτό για το οποίο πιο εύκολα μπορούν να κατηγορηθούν ο Ρώσος πρόεδρος και άλλοι ανώτατοι αξιωματούχοι.

Τα εγκλήματα επί των οποίων έχει δικαιοδοσία το ΔΠΔ δι’ αυτής της οδού (εγκλήματα πολέμου κ.λπ.) αποδίδονται πολύ πιο εύκολα σε μέλη των ενόπλων δυνάμεων που βρίσκονται στο πεδίο και έχουν άμεση εμπλοκή στις πολεμικές επιχειρήσεις. Για να αποδοθούν στον Πούτιν θα πρέπει να αποδειχτεί είτε ότι αυτός τα διέταξε ή ότι γνώριζε την τέλεσή τους και ήταν σε θέση να την αποτρέψει μέσω άσκησης αποτελεσματικού ελέγχου πάνω στους φυσικούς αυτουργούς - πράγμα πολύ πιο δύσκολο.

Ακόμη πάντως κι αν αποδοθούν κατηγορίες, η πιθανότητα να βρεθεί ο Πούτιν στο εδώλιο του ΔΠΔ μοιάζει αυτή τη στιγμή πολύ μακρινή. Πέραν των ζητημάτων του παραδεκτού, στα οποία δεν μπορώ εδώ να επεκταθώ, η διαδικασία έρευνας μπορεί να πάρει πολλά χρόνια, αφού απαιτούνται συλλογή αποδεικτικών στοιχείων και λήψη μαρτυριών, πράγμα πολύ δύσκολο όσο διαρκεί η σύρραξη. Επίσης, ακόμη κι αν εκδοθεί ένταλμα σύλληψης και παράδοσης του Πούτιν στο ΔΠΔ, είναι βέβαιο ότι η Ρωσία δεν θα το εφαρμόσει και ότι ο ίδιος ο Πούτιν δεν θα ταξιδέψει σε κράτος στο οποίο υπάρχει η παραμικρή υπόνοια ότι μπορεί να εκτελεστεί το ένταλμα. Εφόσον στο ΔΠΔ δεν είναι δυνατή η ερημοδικία (ο κατηγορούμενος πρέπει να είναι παρών), δεν φαίνεται πως μπορεί να φτάσει ο Πούτιν στο εδώλιο στο εγγύς μέλλον.

Αυτό φυσικά δεν αποκλείει την πιθανότητα ο Πούτιν να παραδοθεί στο ΔΠΔ ύστερα από αλλαγή του καθεστώτος στη Ρωσία - κάποια στιγμή θα γίνει κι αυτό, και η διεθνής Δικαιοσύνη είναι μαραθώνιος, όχι σπριντ. Μια άλλη οδός που συζητείται αλλά προκαλεί έντονες αντιδράσεις είναι η δημιουργία ειδικού (ad hoc) ποινικού δικαστηρίου για να δικάσει τους υπευθύνους του εγκλήματος της επίθεσης στην Ουκρανία. Τέτοια ειδικά ποινικά δικαστήρια είχαν ιδρυθεί στο παρελθόν για τη Γιουγκοσλαβία και τη Ρουάντα - αυτό ήταν όμως με απόφαση του Συμβουλίου Ασφαλείας, που εδώ είναι αδύνατη λόγω ρωσικού βέτο. Διερευνώνται άλλες νομικές οδοί (π.χ. μέσω Γενικής Συνέλευσης ΟΗΕ κ.ά.), το ερώτημα όμως παραμένει αν μια τέτοια επιλεκτική απόδοση ποινικής δικαιοσύνης μέσω ειδικών δικαστηρίων είναι καλή ιδέα. Το σίγουρο είναι πως θα υποβαθμίσει ακόμη περισσότερο τον ρόλο του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου.

* Ο Αντώνης Τζανακόπουλος είναι Καθηγητής Δημοσίου Διεθνούς Δικαίου στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης