to top
  • βρείτε μας στο Twitter
  • βρείτε μας στο Facebook
  • βρείτε μας στο YouTube
  • στείλτε μας email
  • εγγραφείτε στο RSS feed
  • international version

Ουκρανία και δίκαιοι πόλεμοι

Οι πόλεμοι αποτελούν την ανώτατη έκφραση της κρατικής κυριαρχίας που βρίσκεται σήμερα σε υποχώρηση κάτω από την επίθεση των παγκόσμιων αγορών και διεθνών οργανισμών. Ο πόλεμος είναι ο πατέρας των κρατών, η στιγμή που ο κυρίαρχος δείχνει τη μεγαλοπρέπεια και την ξεφτισμένη παντοδυναμία του.


(ΜΑΡΙΑ ΜΑΚΡΑΚΗ/EUROKINISSI)

Ο πόλεμος είναι ο πατέρας των κρατών, η στιγμή που ο κυρίαρχος δείχνει τη μεγαλοπρέπεια και την ξεφτισμένη παντοδυναμία του. Το «Σοκ και Δέος» του αμερικανικού βομβαρδισμού της Βαγδάτης επαναλαμβάνεται στο Κίεβο. Η βία που έχει θαφτεί στα θεμέλια του κράτους επιστρέφει σαν φάντασμα που απαιτεί αίμα. Το ΝΑΤΟ δεν θα επέμβει γιατί η ηθική δεν συμβαδίζει με το συμφέρον των μεγάλων δυνάμεων. Οπως σε όλη την Ιστορία, το συμφέρον υπερισχύει της ηθικής.
Ο πρόεδρος Ζελένσκι αλλά και δυτικοί σχολιαστές ζητούν από το ΝΑΤΟ να επέμβει στην Ουκρανία για να σώσει τους αμάχους. Ζητούν δηλαδή τη χρήση στρατιωτικής βίας στην «υπηρεσία» ηθικών αξιών. Πρόκειται για τη σύγχρονη εκδοχή μιας παλιάς παράδοσης. Πάντοτε οι εξουσίες πρόσθεταν ηθικές αξίες σε δολοφονικές εκστρατείες. Από τις αθηναϊκές αγριότητες στη Μήλο και στη Μυτιλήνη μέχρι τις Σταυροφορίες, το Κόσοβο και το Ιράκ, βασιλιάδες και στρατηγοί παρουσιάζουν τους πόλεμους τους ηθικά δικαιολογημένους.

Στην Ουκρανία ο Πούτιν υποστηρίζει ότι εισέβαλε για να σώσει τους ρωσόφωνους από γενοκτονία. Για γενοκτονία τον κατηγορούν και οι Ουκρανοί. Οι εμπόλεμοι είναι απόλυτα σίγουροι για τα αντιτιθέμενα δίκια τους. Για τους τρίτους το ποιος έχει δίκιο παραμένει ασαφές, αμφίσημο. Οπως έγραφε ο ποιητής Γουίνταμ Λιούις, «μα ποιος πόλεμος που έγινε ποτέ ήταν άδικος, εκτός βέβαια από αυτόν που κάνει ο εχθρός μας;»

Η θεωρία του «δίκαιου πολέμου» δημιουργήθηκε από την Καθολική Εκκλησία στην προσπάθειά της να υπηρετήσει τον καίσαρα χωρίς να εγκαταλείψει εντελώς τις υποχρεώσεις της στον Θεό. Κατά τους δυτικούς θεολόγους ο πόλεμος είναι το ύστατο μέσο, κηρύσσεται από νόμιμη εξουσία και έχει δίκαιο σκοπό. Είναι δίκαιος αν είναι αμυντικός ή γίνεται για να αποκαταστήσει μια μεγάλη αδικία. Η μεσαιωνική θεολογία ασχολήθηκε κυρίως με τη δικαιοσύνη του πόλεμου (jus ad bello), όχι με τον τρόπο διεξαγωγής του. Το ιερό καθήκον τιμωρίας των άπιστων δικαιολόγησε την άμετρη βία των Σταυροφοριών και τις γενοκτονίες των Ινδιάνων και των ιθαγενών.

Η κατάρρευση της φεουδαρχίας και η εμφάνιση του Ευρωπαϊκού Δημοσίου Δικαίου τον 17ο αιώνα έκανε τον πόλεμο αντικείμενο νομικής ρύθμισης. Οι θεολόγοι όριζαν τη δίκαιη αιτία του πολέμου (justa causa) από τη σκοπιά του «παντεπόπτη» Θεού. Οι νομικοί, παρότι θεωρούν συχνά τον εαυτό τους ως ένα ιερατείο, δεν ισχυρίζονται ότι διαθέτουν θεϊκή παντογνωσία.

Μετά της Συνθήκη της Βεστφαλίας και τη δημιουργία του Διεθνούς Δικαίου, ο πόλεμος ανάμεσα σε δύο Ευρωπαίους βασιλιάδες θεωρούνταν αυτόματα δίκαιος επειδή οι αντιμαχόμενοι ήταν τυπικά ισότιμοι ηγεμόνες. Οι νομικοί επικεντρώθηκαν στη δημιουργία του δίκαιου του πόλεμου (jus in bello), νομικών κανόνων που ρυθμίζουν τη διεξαγωγή του - τα όπλα, τους στόχους, την αντιμετώπιση των αμάχων και των ομήρων. Οι αρχές της «αναγκαιότητας» και «αναλογικότητας» επέβαλαν κάποιους περιορισμούς χωρίς να επιβαρύνουν υπερβολικά τους εμπόλεμους.

Αλλά η στοιχειώδης ρύθμιση του πόλεμου μεταξύ των χριστιανών ηγεμόνων δεν ίσχυε στον πόλεμο εναντίον των «βαρβάρων» έξω από την Ευρώπη. Ο «Νέος Κόσμος» έγινε πεδίο εκτεταμένης άσκησης της ευρωπαϊκής βαρβαρότητας. Ταυτόχρονα εμφανίστηκε η έννοια του «εσωτερικού εχθρού», πολιτικών και κοινωνικών δυνάμεων που αμφισβητούν την κοινωνικο-πολιτική τάξη. Αυτοί, μιας και δεν διαθέτουν κρατική υπόσταση, δεν μπορούν να επικαλεστούν το Διεθνές Δίκαιο. Αντιμετωπίζονται ως ληστές και συμμορίτες.

Από τον δίκαιο πόλεμο στο R2P

Ο Χάρτης των Ηνωμένων Εθνών επιτρέπει τον αμυντικό πόλεμο και εξουσιοδοτεί το Συμβούλιο Ασφαλείας να επιβάλει στρατιωτικές και άλλες κυρώσεις για τη διατήρηση της ειρήνης. Η προσπάθεια ορισμού του Δίκαιου Πολέμου επέστρεψε. Από τα νόμιμα μέσα, που κωδικοποιήθηκαν με τις συνθήκες της Γενεύης, γυρίσαμε στους ηθικούς και δίκαιους σκοπούς του πολέμου. Ο ΟΗΕ ενσωμάτωσε ένα νέο είδος ηθικής στο δίκαιο, τα ανθρώπινα δικαιώματα. Ηταν όμως γάμος με το ζόρι. Η μεταπολεμική τάξη διακήρυττε την πίστη της στα ανθρώπινα δικαιώματα, αλλά σχιζοφρενικά ενίσχυσε και το απαραβίαστο της κυριαρχίας με την αρχή της μη επέμβασης στα εσωτερικά των κρατών.

Η προσπάθεια δημιουργίας νομικού ορισμού του επιθετικού πολέμου απέτυχε. Μετά την πτώση του κομμουνισμού όμως τα ανθρώπινα δικαιώματα έγιναν παγκόσμια ιδεολογία και το βέτο στο Συμβούλιο Ασφαλείας αδράνησε προσωρινά. Ετσι εμφανίστηκε η καινοτόμα ιδέα του «ανθρωπιστικού πολέμου». Η παρέμβαση του ΟΗΕ στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη πραγματοποιήθηκε με εξουσιοδότηση του Συμβουλίου Ασφαλείας, όπως επιβάλλει το Κεφάλαιο 7 του Χάρτη.

Αλλά ο βομβαρδισμός του ΝΑΤΟ στο Κόσοβο και τη Γιουγκοσλαβία το 1999 και ο πόλεμος στο Ιράκ ήταν παράνομοι γιατί το Συμβούλιο δεν εξουσιοδότησε την επέμβαση. Ο Μιλόσεβιτς ήταν υπεύθυνος για πολλές φρικαλεότητες κατά των Αλβανών στο Κόσοβο. Αλλά και οι σύμμαχοι βομβάρδισαν συστηματικά το Βελιγράδι, μια μεγάλη ευρωπαϊκή πρωτεύουσα, για πρώτη φορά μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Ηταν η πιο εκτεταμένη «παράνομη» χρήση στρατιωτικής δύναμης για «ανθρωπιστικούς» σκοπούς. Την ξεπέρασε η εισβολή στο Ιράκ που στηρίχτηκε στα ψέματα περί όπλων μαζικής καταστροφής. Ανάλογα ψέματα ακούμε σήμερα από τον Πούτιν.

Μετά το τέλος του πολέμου στο Κόσοβο ξεκίνησε μια μεγάλη προσπάθεια για τη δημιουργία μιας σύγχρονης θεωρίας του δίκαιου πολέμου. Ποιος είναι ο ρόλος της ηθικής στο δίκαιο; Το μεγάλο καύχημα του νεωτερικού δικαίου είναι ακριβώς ο αποκλεισμός της ηθικής από τις λειτουργίες του. Οι καταστροφικοί θρησκευτικοί πόλεμοι και ο πλουραλισμός των αξιών σήμαιναν ότι το νεωτερικό δίκαιο αποκλείει την ηθική και την ιδεολογία από τη λειτουργία του.

Το δίκαιο μετατρέπει τις κοινωνικές συγκρούσεις σε τεχνικά ζητήματα σχετικά με την έννοια των κανόνων, υποτίθεται, και τα αναθέτει για επίλυση στους δικηγόρους και τους δικαστές. Αλλά οι αξίες και ιδεολογίες δεν είναι δυνατό να αποκλειστούν. Εμφανίζονται είτε ανοιχτά -όπως σε πολλές αποφάσεις του ΣτΕ στη διακυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ- είτε έμμεσα, όταν οι ιδεολογικές προτιμήσεις των δικαστών αποκρύπτονται κάτω από διαβλητά νομικά επιχειρήματα. Στη διεθνή σκηνή η αμφίθυμη ηθική εμφανίζεται όταν και οι δύο εμπόλεμοι επικαλούνται ότι το δίκιο είναι με το μέρος τους.

Οι δυτικοί διεθνολόγοι συμφώνησαν ότι ο πόλεμος στο Κόσοβο ήταν παράνομος, αλλά ηθικός. Δεν δημιούργησε όμως νομικό προηγούμενο. Ο Γιούργκεν Χάμπερμας, κληρονόμος του Καντ, πίστευε ότι το Κόσοβο έπρεπε να γενικευτεί ωθώντας το Διεθνές Δίκαιο προς την κοσμοπολίτικη εποχή. Αλλά νομικοί και διπλωμάτες διαφώνησαν. Μια διεθνής επιτροπή κατέληξε ότι τα κράτη έχουν «ευθύνη να προστατεύσουν» τον πληθυσμό τους και η διεθνής κοινότητα πρέπει να τα βοηθήσει.

H Responsibility to Protect (R2P), η «ευθύνη προστασίας», υιοθετήθηκε από τον ΟΗΕ το 2005. Εάν ένα κράτος δεν προστατεύει τον πληθυσμό του από γενοκτονία, εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, εγκλήματα πολέμου και εθνοκάθαρση, η διεθνής κοινότητα μπορεί να χρησιμοποιήσει κυρώσεις και στρατιωτική επέμβαση ως έσχατη λύση. Ωστόσο η χρήση βίας πρέπει να εξουσιοδοτείται από το Συμβούλιο Ασφαλείας. Το ενσωματωμένο βέτο των πέντε μόνιμων μελών παραμένει και πρέπει να επιτρέψει την επέμβαση.

Το 2011 το Συμβούλιο Ασφαλείας ενέκρινε για πρώτη φορά στρατιωτική επέμβαση στη Λιβύη χρησιμοποιώντας ορολογία R2P. Εξουσιοδότησε τα κράτη-μέλη να λάβουν «όλα τα απαραίτητα μέτρα» για την προστασία των αμάχων, αλλά απέρριψε ρητά την αλλαγή καθεστώτος. Παρά τις αντίθετες εντολές του Συμβουλίου, ο βομβαρδισμός του ΝΑΤΟ γρήγορα έγινε υποστήριξη των αντικυβερνητικών δυνάμεων. Η επέμβαση, αντί να σώσει τους αμάχους, βοήθησε την ανατροπή του καθεστώτος και το σημερινό χάος. Μετά από αυτό το Συμβούλιο Ασφαλείας απέρριψε πανηγυρικά το αίτημα των δυτικών για «ανθρωπιστική» επέμβαση στη Συρία. Η Ρωσία, η Κίνα, η Ινδία και η Βραζιλία υποστήριξαν ότι οι ΗΠΑ χρησιμοποίησαν προσχηματικά το R2P για «αλλαγή καθεστώτος» στη Λιβύη. Η μεταμοντέρνα εκδοχή του Δίκαιου Πολέμου έληξε πριν καλά καλά αρχίσει.

Οι πόλεμοι αποτελούν την ανώτατη έκφραση της κρατικής κυριαρχίας που βρίσκεται σήμερα σε υποχώρηση κάτω από την επίθεση των παγκόσμιων αγορών και διεθνών οργανισμών. Ο πόλεμος είναι ο πατέρας των κρατών, η στιγμή που ο κυρίαρχος δείχνει τη μεγαλοπρέπεια και την ξεφτισμένη παντοδυναμία του. Το «Σοκ και Δέος» του αμερικανικού βομβαρδισμού της Βαγδάτης επαναλαμβάνεται στο Κίεβο. Η βία που έχει θαφτεί στα θεμέλια του κράτους επιστρέφει σαν φάντασμα που απαιτεί αίμα. Το ΝΑΤΟ δεν θα επέμβει γιατί η ηθική δεν συμβαδίζει με το συμφέρον των μεγάλων δυνάμεων. Οπως σε όλη την Ιστορία, το συμφέρον υπερισχύει της ηθικής.

*Καθηγητής του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, πρόεδρος του Ιδρύματος «Νίκος Πουλαντζάς»

tags: άρθρα

2024 © left.gr | στείλτε μας νεα, σχόλια ή παρατηρήσεις στο [email protected]
§ Όροι χρήσης για αναδημοσιεύσεις Αναφορά Δημιουργού-Μη Εμπορική Χρήση 3.0 Μη εισαγόμενο (CC BY-NC 3.0)