Επιτρέψτε μου να ξεκινήσω με ένα φιλοσοφικό αξίωμα: Η ελευθερία δεν μπορεί να ανθήσει χωρίς ισότητα και η ισότητα δεν υπάρχει χωρίς ελευθερία. Ο Γάλλος φιλόσοφος Étienne Balibar επινόησε τον όρο «ισοελευθερία», ο οποίος στη συνέχεια εξελίχθηκε σε «ισοδημοκρατία». Ελευθερία με ισότητα είναι αποτέλεσμα της συνεχούς εμβάθυνσης και διεύρυνσης της δημοκρατίας.

Το άρθρο 1 της Οικουμενικής Διακήρυξης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα ορίζει ότι «όλοι οι άνθρωποι γεννιούνται ελεύθεροι και ίσοι». Δεν πρόκειται για διαπίστωση ενός πραγματικού γεγονότος. Δεν γεννιόμαστε ούτε ελεύθεροι ούτε ίσοι. Αντίθετα, γεννιόμαστε απολύτως εξαρτημένοι από τους γονείς μας. Η οικογένεια μας εισάγει σε ένα δίκτυο ιεραρχιών, ανισοτήτων και περιορισμών. Αλλη η θέση του παιδιού που γεννιέται στην Εκάλη, άλλη στο Πέραμα.

Η δήλωση επομένως είναι «επιτελεστική», ένα κάλεσμα σε δράση: «Γεννιόμαστε άνισοι και ανελεύθεροι. Ας δράσουμε –πολιτικά, κοινωνικά, πολιτισμικά– για να πετύχουμε την ισότητα στην ελευθερία». Αυτές οι μεγάλες νεωτερικές αξίες είναι σιαμαίες αδελφές. Οταν χάνεται η μία, υποφέρει και η άλλη. Ο σοβιετικός κομμουνισμός απέρριψε την πολιτική ελευθερία και οδήγησε σε πανίσχυρες ελίτ, το αντίθετο της ισότητας. Ο καπιταλισμός προωθεί την ελευθερία που οδηγεί στις αυξανόμενες ανισότητες που σκοτώνουν.
Μολονότι η ισότητα και η ελευθερία είναι λογικά και φιλοσοφικά αδιαχώριστες, κινούνται σε διαφορετικές τροχιές. Για τον φιλελευθερισμό, η «αρνητική» ελευθερία είναι πρωταρχική. Εμφανίζεται με τον πιο χαρακτηριστικό τρόπο στη δήλωση του Hobbes ότι ελευθερία είναι η απουσία «εξωτερικών εμποδίων». Η αρνητική είναι η «ελευθερία από» περιορισμούς, όρια, απαγορεύσεις. Από την άλλη πλευρά, ο Isaiah Berlin έδωσε έναν κλασικό ορισμό της θετικής «ελευθερίας να»: «Θέλω η ζωή μου και οι αποφάσεις μου να εξαρτώνται από εμένα και όχι από οποιουδήποτε είδους εξωτερικές δυνάμεις […] να είναι το όργανο της δικών μου επιλογών βούλησης και όχι άλλων». Για τον Berlin, η αρνητική και η θετική ελευθερία δεν είναι απλώς δύο διαφορετικά είδη, αλλά αντίπαλες, ασυμβίβαστες παραλλαγές μιας ενιαίας αξίας. Ο πολιτικός φιλελευθερισμός υποστηρίζει τον αρνητικό ορισμό της ελευθερίας και επιβάλλει έντονους περιορισμούς στις δραστηριότητες του κράτους που γιγαντώθηκαν με τη νεοφιλελεύθερη μορφή του.

Ελευθερία και καταναγκασμός

Εδώ ψηλαφίζουμε όμως και τη σύνδεση φιλελευθερισμού και καταστολής, νεοφιλελευθερισμού και της σχεδόν μόνιμης κατάστασης έκτακτης ανάγκης στην οποία ζούμε. Στις προνεωτερικές κοινότητες, ο θεός, η φύση ή η παράδοση θεμελίωναν μια ηθική του αγαθού, της αρετής και των καθηκόντων. Στη νεωτερικότητα, όταν η ηθική της αρετής αντικαταστάθηκε από τον ωφελιμισμό και τα ατομικά δικαιώματα, μόνο εξωτερικοί περιορισμοί μπορούν να συγκρατούν τον κυρίαρχο εγωκεντρισμό. Το τιμωρητικό δίκαιο, η καταστολή και η αστυνόμευση αποτελούν τον αναγκαίο σύντροφο της ατομικής ελευθερίας που δεν περιορίζεται από την ευθύνη της αρετής, την αλληλεγγύη της κοινότητας ή τη φωνή της συνείδησης.

Αυτήν την πρώιμη παραδοχή ότι η αρνητική ελευθερία χρειάζεται ισχυρούς εξωτερικούς περιορισμούς έχουν ξεχάσει οι διάφοροι προπαγανδιστές. Αλλά καθώς η εγωιστική ελευθερία και η αδιαφορία για τους άλλους είναι ο στυλοβάτης της νεοφιλελεύθερης ιδεολογίας, ο παράδοξος δεσμός ανάμεσα στην ελευθερία και τον εξαναγκασμό έχει ενισχυθεί. Το δικαίωμα στην ελευθερία έχει οριστεί εκ νέου ως ελευθερία να επιλέγουμε καταναλωτικά προϊόντα: iPhones ή Samsung, τα χάπια που μας φέρνουν ευτυχία ή που επιλέγουν το DNA των παιδιών μας, τα ιδιωτικά σχολεία, κλινικές και κολέγια.

Είμαστε ελεύθεροι αν τα πάντα γίνονται εμπόρευμα προς πώληση και είμαστε ίσοι όταν έχουμε το δικαίωμα (αλλά όχι την ικανότητα) να αγοράσουμε οτιδήποτε πωλείται. Η μεταμοντέρνα επιταγή της ψευτο-«αυθεντικότητας», του «κοίτα την πάρτη σου», δυναμώνει το χάσμα ανάμεσα στον εαυτό και τον άλλο. Κάθε επιθυμία πρέπει να μετατραπεί σε δικαίωμα, κανένα εμπόδιο δεν πρέπει να αναχαιτίζει την εκπλήρωση της βούλησης.

Ωστόσο, η επιθυμία κινητοποιείται από την έλλειψη και είναι αχόρταγη. Ενα ηθικό και νομικό σύστημα που βασίζεται στη νομιμοποίηση της επιθυμίας καθίσταται μηδενιστικό, τιμωρητικό και βίαιο. Το κράτος πρόνοιας δημιούργησε τις κοινωνικές ασφαλίσεις και εγγυήθηκε δικαιώματα. Το νεοφιλελεύθερο κράτος εγγυάται μόνο την ασφάλεια και την καταστολή. Χτίζει τείχη για να κρατήσει έξω τους ανεπιθύμητους και φράχτες για να προστατεύσει τα γκέτο των πλουσίων. Η ασφάλεια δεν εξισορροπεί την ελευθερία. Η εγωκεντρική ελευθερία οδηγεί σε έναν ολοένα εντεινόμενο εξωτερικό καταναγκασμό. Αυτή είναι η βάση της επίκλησης της προσωπικής ευθύνης των πολιτών στην πανδημία από τον κ. Μητσοτάκη. Αλλά αυτός είναι και ο λόγος της αποτυχίας της και της εισαγωγής των προστίμων, των τιμωριών, της υποχρεωτικότητας των εμβολιασμών, της τιμωρίας των ανεμβολίαστων. Αν η ελευθερία σημαίνει την απεριόριστη επιδίωξη των επιθυμιών, μόνο ο αστυφύλακας μπορεί να επιβάλει το κοινό καλό.

Καταφατική ελευθερία

Οι αριστερές και σοσιαλιστικές αντιλήψεις παρουσιάζουν μια διαφορετική εικόνα της ελευθερίας. Ελευθερία σημαίνει αυτοπραγμάτωση, αυτονομία, αυτοδιάθεση του ατόμου ή της συλλογικότητας. Στηρίζεται στη συλλογική αλληλεγγύη και υποστηρίζεται από την κρατική παρέμβαση. Παραφράζοντας τον Μαρξ, ελευθερία είναι η γνώση και κατανόηση της αναγκαιότητας (έργο της κοινωνικής επιστήμης) και ο πολιτικός αγώνας για την κοινωνική χειραφέτηση, τη μείωση και κατάργηση ανισοτήτων (έργο του σοσιαλισμού). Οι αρχαίοι πίστευαν ότι οι τραγικές καταστροφές αποτελούν έργο της μοίρας. Για εμάς, τα τυχαία συμβάντα της γέννησης, της τάξης, του φύλου ή της φυλής καθορίζουν τη μοίρα, μοιράζοντας ασθένειες, πείνα, καταπίεση σε πολλούς και μια πλούσια ζωή σε λίγους. Δουλειά της ισοδημοκρατίας είναι να τα ανατρέψει.

Ο αυτόνομος άνθρωπος δίνει τον νόμο στον εαυτό του. Η αυτόνομη κοινότητα διαβουλεύεται και αποφασίζει συλλογικά για τα σημαντικά θέματα της ζωής. Δίνω τον νόμο στον εαυτό μου σημαίνει ότι παίρνω στα χέρια μου την τύχη μου. Δεν είμαι απλά ένας υπάκουος υπήκοος αλλά ένας υπεύθυνος πολίτης, αποφασίζω τους κανόνες που ακολουθώ. Αλλά οι επιλογές μου έχουν τη μορφή κανόνα. Είναι καθολικές, ισχύουν για μένα αλλά και για κάθε άλλον που βρίσκεται στις ίδιες συνθήκες και αντιμετωπίζει τα ίδια διλήμματα. Οταν νομοθετώ, παίρνω υπόψη μου το κοινό καλό και τους άλλους για τους οποίους ισχύει ο κανόνας. Η αυτονομία, σε αντίθεση με την αρνητική ελευθερία, αναγνωρίζει στον πυρήνα της την ένταξη του ατόμου στη συλλογικότητα.

Για τον νεοφιλελευθερισμό, είμαστε ελεύθεροι όταν επιλέγουμε εκείνο που η κοινωνία μάς έχει επιβάλει ως αναπόδραστη επιθυμία, όταν κάθε αξία, συναίσθημα και σχέση μετατρέπεται σε εμπόρευμα. Η επιλογή υπηρετεί την αναγκαιότητα που επιβάλλει η κοινωνική πειθάρχηση. Για την Αριστερά, ελευθερία σημαίνει, αντίθετα, να επιλέγουμε contra fatum, ενάντια στη «μοίρα», όπως υποστηρίζουν ο Kant και ο Levinas, ο Marx και ο Freud. Η ατομική ελευθερία μάς οδηγεί να λειτουργούμε ενάντια στις επιταγές της επιθετικής επιθυμίας και της «δεύτερης φύσης» της κοινωνικής συμμόρφωσης. Ο σοσιαλισμός προσθέτει ότι η πλήρης ατομική ελευθερία γίνεται δυνατή μόνο όταν σπάμε τις ιεραρχίες και τις ανισότητες με τη συλλογική πολιτική δράση.

* Καθηγητής του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, πρόεδρος του Ιδρύματος «Νίκος Πουλαντζάς»