Στις 25 Μαΐου του 2011 ένα πλήθος «αγανακτισμένων» πολιτών κάθε ιδεολογίας, ηλικίας, καταγωγής κατέλαβαν την πλατεία Συντάγματος και πλατείες σε άλλες πόλεις. Οι συγκεντρωμένοι διαμαρτύρονταν για την άδικη εξαθλίωση των εργαζομένων, την απώλεια της εθνικής κυριαρχίας που έκανε τη χώρα νεο-αποικιακό φέουδο των τραπεζών και τη μετατροπή της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας σ’ ένα πελατειακό σύστημα διαφθοράς και νεποτισμού.
Χιλιάδες άνθρωποι στην καθημερινή λαϊκή συνέλευση του Συντάγματος συζητούσαν οργανωτικά, πολιτικά και θεωρητικά θέματα, τη στρατηγική και τα επόμενα βήματα της κατάληψης. Οι ομοιότητες με τον αρχαίο αθηναϊκό δήμο, που συγκεντρωνόταν μερικές εκατοντάδες μέτρα πιο πέρα, ήταν εμφανείς. Οσοι και όσες ήθελαν να μιλήσουν έπαιρναν έναν αριθμό και μιλούσαν αν κληρώνονταν, υπενθύμιση ότι τα περισσότερα δημόσια αξιώματα στην αρχαία Αθήνα επιλέγονταν με κλήρωση.
Η πλατεία ήταν διπλά αντι-ηγεμονική. Δεν υπήρχε κοινή ιδεολογική ή πολιτική γραμμή, οργανωμένες ομάδες και κόμματα και παραταξιακές σημαίες. Η συμμετοχή των ατόμων όχι ως αντιπροσώπων απόψεων αλλά ως αυτόνομων πολιτών διαφοροποιούσε τους αγανακτισμένους από τις κομματικές, συνδικαλιστικές ή φοιτητικές συνελεύσεις. Ο πολίτης του Συντάγματος ήταν μοναδικός, διατύπωνε τις απόψεις του ελεύθερα και σεβόταν τους υπόλοιπους ακόμα κι αν διαφωνούσε μαζί τους.
Οταν ο αθηναϊκός δήμος απαίτησε τη συμμετοχή του στην άσκηση της εξουσίας ήταν ταυτόχρονα οι αποκλεισμένοι από την κυβέρνηση των αριστοκρατών αλλά και το σύνολο των ελεύθερων πολιτών. Σύμφωνα με τον φιλόσοφο Ζακ Ρανσιέρ, ο δήμος συνδυάζει επομένως τον καθολικό του χαρακτήρα με τον αποκλεισμό του από τα κοινά. Το Σύνταγμα των αγανακτισμένων ήταν η Κάτω Βουλή ή Βουλή των Κοινοτήτων.
Οι συνελεύσεις της «Στάσης Σύνταγμα» αποτελούσαν την Εκκλησία του Δήμου. Τα μέλη του πλήθους ήταν οι αποκλεισμένοι της πολιτικής, αυτοί των οποίων οι απόψεις δεν ακούγονται γιατί είναι αόρατοι στις κυρίαρχες δυνάμεις. Ανήκουν στον πληθυσμό της χώρας και στον ελληνικό λαό, αλλά η αντιπροσωπευτική τους ενοποίηση είχε αποτύχει. Οι αποφάσεις για τα κοινά, δηλώνουν, δεν μπορούν να παίρνονται χωρίς τη συμμετοχή αυτών που καλούνται να φέρουν τα βάρη. Διαφορετικά σώματα και διαφορετικές ιδεολογίες συγκρότησαν το Σύνταγμα ως ενότητα μοναδικοτήτων. Το πλήθος υιοθέτησε το τρίπτυχο «όχι στα μνημόνια», ανεξαρτησία και άμεση δημοκρατία και δρομολόγησε το τέλος του παλιού καθεστώτος.
Ο Αριστοτέλης ονομάζει «πολιτεία» το πολίτευμα που κάνει το πλήθος δήμο: «όταν δε το πλήθος προς το κοινόν πολιτεύηται συμφέρον, καλείται το κοινό όνομα πασών των πολιτών, πολιτεία». Η πολιτική ασκείται με τη διαβούλευση και τις αποφάσεις του κοινού, σε έναν τόπο κοινό, στο μέσο μιας δημόσιας αγοράς. Ο δήμος είναι λοιπόν το πλήθος που συνευρίσκεται σε δημόσιο χώρο, συζητάει και αποφασίζει για τα κοινά. Δήμος είναι «το πλήθος εν συνελεύσει». Το 2011, το Σύνταγμα έγινε Πνύκα και εκκλησία και το πλήθος δήμος. Οταν άδειασε η πλατεία, το πλήθος γύρισε στις συνοικίες, τις γειτονιές, τις πόλεις, στις τοπικές αντιστάσεις και την αλληλεγγύη και θεμελίωσε την ιστορική περίοδο της αριστερής διακυβέρνησης.
Στο δημοψήφισμα της 5ης Ιουλίου 2015 ολοκληρώθηκε ο κύκλος που άρχισε στο Σύνταγμα το 2011. Ολες οι ντόπιες και διεθνείς εξουσίες «συμβούλευσαν» και απείλησαν τον ελληνικό λαό να μην ψηφίσει «όχι». Το 62% ήταν ένα απρόσμενο συμβάν, κάτι σαν θαύμα που συνέδεσε τη σύγχρονη Ελλάδα με το Πολυτεχνείο και την Εθνική Αντίσταση. Μία από τις πιο συνηθισμένες ερμηνείες ήταν ότι η ψήφος ήταν ταξική και διχαστική. Είναι εν μέρει σωστή αλλά περιορισμένη ερμηνεία. Το «όχι» ήταν μια ηγεμονική διαίρεση του κοινωνικού σώματος, συνέχεια και κορύφωση των καταλήψεων.
Η ηγεμονική πολιτική πρέπει πάντα να βρίσκει μια κεντρική γραμμή διαίρεσης με την εξουσία που μπορεί να ουδετεροποιεί, έστω και προσωρινά, την ποικιλομορφία των λαϊκών εντάσεων και συγκρούσεων. Ο λαϊκός πόλος δημιουργείται σ’ αυτήν τη στιγμή της διαίρεσης, στην αντιπαράθεσή του με την εξουσία. Τα μέρη του αποδέχονται ότι η διαχωριστική γραμμή με τους απέναντι είναι πιο σημαντική από τα τοπικά και κλαδικά τους συμφέροντα. Ετσι ένα σύνολο αιτημάτων, αγώνων και δυσαρεσκειών συγκεντρώνονται σε κοινό τόπο και χρόνο. Η αντίσταση γίνεται ηγεμονική δύναμη.
Αυτό που άρχισε το 2011 ολοκληρώθηκε το 2015. Ηταν νίκη της κοινωνίας, συνέχεια της αμεσο-δημοκρατικής «επανάστασης» του 2011. Από τη Δευτέρα μέχρι την Πέμπτη έρχονταν μηνύματα ότι η εκλογική τάση πήγαινε προς το «ναι». Από τη στιγμή εκείνη, οι πολίτες ανέλαβαν την υπόθεση. Στη μεγάλη συγκέντρωση της Παρασκευής, στη γεμάτη από νέες και νέους πλατεία, ένας λαός αναδύθηκε ξανά και ενώθηκε με το πλήθος του 2011. Ετσι μπορούμε να ερμηνεύσουμε την αποτυχία των δημοσκοπήσεων που μέχρι το τέλος υποτίμησαν το μέγεθος του «όχι». Βασικός λόγος της αποτυχίας ήταν οι «ντροπαλοί» ψηφοφόροι τού «όχι». Δεν έλεγαν τι θα ψηφίσουν γιατί μετά τις συνεχείς απειλές και τους εκβιασμούς από εργοδότες, τράπεζες και τα ΜΜΕ, βασικούς σπόνσορες των δημοσκόπων, δεν τους εμπιστεύονταν. Ο κόσμος πήρε το «όχι» στα χέρια του και οδήγησε στη μεγαλύτερη νίκη της δημοκρατίας στην Ευρώπη τα τελευταία πενήντα χρόνια.
Η ψήφος του δήμου είναι η θεσμοποιημένη έκφραση της άμεσης δημοκρατίας στον κοινοβουλευτισμό. Αλλά ήταν πολύ περισσότερο. Οι πολίτες υιοθέτησαν το «όχι» μυστικά και υπόγεια, ατομικά και συλλογικά. Ετσι οι ιδέες γίνονται πράξεις και ο λαός αναδύεται. Το τρίπτυχο του «Οχι στη λιτότητα», ανεξαρτησία και άμεση δημοκρατία πανηγύρισαν εκείνο το μαγικό βράδυ του Ιούλη, αυτό που ξεκίνησε το 2011. Την Κυριακή του δημοψηφίσματος ο δήμος ως πλήθος βγήκε πάλι στο προσκήνιο. Από το Σύνταγμα στο Σύνταγμα και τη δημοκρατία που έρχεται.
Οταν ο λαός παίρνει τις τύχες στα χέρια του, όταν προσωρινά εγκαταλείπει τη λογική της αντιπροσώπευσης και αποφασίζει χωρίς μεσολαβητές και εκπροσώπους, η εξουσία και οι παρακοιμώμενοί της δημοσιογράφοι και σχολιαστές τρομοκρατούνται. Γι’ αυτό η Δεξιά και τα mainstream ΜΜΕ έχουν δαιμονοποιήσει το Σύνταγμα των Αγανακτισμένων. Ενώ η Χρυσή Αυγή είχε εκδιωχθεί από τους Αγανακτισμένους επαναλαμβάνουν συνεχώς το ψεύδος ότι δυνάμωσε στο Σύνταγμα. Για μια στιγμή, απρόσμενα, έχασαν την απόλυτη εξουσία τους. Την πήρε ο λαός, στον οποίο «ανήκει» συμβολικά με τις συνταγματικές δηλώσεις περί «λαϊκής κυριαρχίας» που αποτελούν ρητορικό σχήμα χωρίς πρακτική εφαρμογή. Γι’ αυτό οι πολιτικοί και οι «έγκριτοι» συνταγματολόγοι αγωνίστηκαν με όλες τις δυνάμεις τους για να μην περάσουν οι αμεσοδημοκρατικοί θεσμοί στη συνταγματική αναθεώρηση.
Κάτι τελευταίο. Η φιλοσοφία ανακαλύπτει την ελευθερία στην άρνηση. Το «ναι», η κατάφαση, αποδέχεται ένα προκατασκευασμένο αίτημα. Αποδεχόμενοι την εντολή παραμένουμε ετερόνομοι. Αυτονομία σημαίνει να δίνεις τον νόμο στον εαυτό σου. Η άρνηση της εντολής αποτελεί καίρια περίπτωση ελευθερίας. Η άρνηση αφαιρεί τα δευτερεύοντα στοιχεία από μια κατάσταση ή τις περιττές προσθήκες από μια έννοια. Ετσι ανεβαίνουμε από το συγκεκριμένο στο ιδεώδες. Η άρνηση αποτελεί την ουσία της αυτονομίας. Η αφαίρεση και η γενίκευση, την ουσία της ελεύθερης σκέψης.
*Ο Κώστας Δουζίνας είναι καθηγητής του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, πρόεδρος του Ιδρύματος «Νίκος Πουλαντζάς»
