Μπορεί οι κρίσεις να ήταν διαφορετικές αλλά η αντιμετώπιση τους από τις κυβερνήσεις παρόμοια. Τα μέτρα και στις τρεις έχουν παραβιάσει, με τον ένα ή άλλο τρόπο, όλα τα βασικά ατομικά, πολιτικά και κοινωνικο-οικονομικά δικαιώματα και έχουν περιορίσει την δημοκρατία.
Γνωστοί και έγκριτοι συνταγματολόγοι βρήκαν ευκαιρία με την πανδημία να δώσουν πολιτικά διαπιστευτήρια. Η κυβέρνηση παραβιάζει όλα τα βασικά ατομικά, πολιτικά και οικονομικά δικαιώματα και περιορίζει την δημοκρατία. Εν τούτοις “όλες οι μέχρι στιγμής ρυθμίσεις βρίσκονται εντός της αρχής της νομιμότητας και του κράτους δικαίου” λέει ο ένας. Άλλος θεωρεί ότι όσοι εκφράζουν κόσμιες και τεκμηριωμένες αντιρρήσεις στην αναστολή των ελευθεριών λένε "ανοησίες" που "κανείς σοβαρός νομικός" δεν συμμερίζεται και "θέτουν σε κίνδυνο τη ζωή εκατοντάδων αν όχι χιλιάδων συνανθρώπων μας".
Δεύτερη πρόσφατη και κρίσιμη αντιπαράθεση. Συζητώντας την πιθανή επιβολή υποχρεωτικού εμβολιασμού σε υγειονομικούς, ο Τάκης Βιδάλης, εξαιρετικός νομικός και επιστημονικός συνεργάτης της Εθνικής Επιτροπής Βιοηθικής δήλωσε ότι «κάθε πρόβλημα δημόσιας υγείας θέτει σε δοκιμασία την αρχή της αυτονομίας που λέει ότι καθένας μας είναι ελεύθερος και υπεύθυνος για τη φροντίδα της δικής του υγείας. Η δημόσια υγεία πρέπει να προστατεύεται υπό τους όρους των ελευθεριών των ανθρώπων. Δεν υπάρχει δημόσια υγεία χωρίς ανθρώπινα δικαιώματα».
Ο Γιώργος Γεραπετρίτης διαφώνησε: «Δεν υπάρχει αντίθεση στο Σύνταγμα στο ζήτημα του υποχρεωτικού εμβολιασμού, αν πρόκειται για το τελευταίο καταφύγιο για την προστασία της δημόσιας υγείας» και πρόσθεσε ότι «δεν μπορείς να επικαλείσαι την ατομοκεντρική θεώρηση του δικαιώματος ως ένας ελεύθερος επιβάτης [free rider] του δικαιώματος».
Σε επίρρωση της άποψης του αναφέρθηκε σε πρόσφατη απόφαση του ΣτΕ (2387/2020) σχετικά με την εγγραφή ανεμβολίαστων παιδιών σε βρεφικούς και βρεφονηπιακούς. Την Πέμπτη, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα σε υπόθεση εναντίον της Τσεχίας αποδέχτηκε τον υποχρεωτικό εμβολιασμό των παιδιών. «Σκοπός είναι να διασφαλιστεί ότι όλα τα παιδιά προστατεύονται έναντι σοβαρών ασθενειών, μέσω του εμβολιασμού επιτυγχάνοντας την ανοσία της αγέλης». Ενδιαφέρον όρος η αγέλη. Μέχρι τώρα τον χρησιμοποιούσαμε όταν αναφερόμαστε σε αγέλες λύκων ή άλλων ζώων. Αισθάνθηκα πλήρως ως μέλος αγέλης όταν εμβολιάστηκα. Η αγέλη βρίσκεται παντού. Θα επανέλθω αργότερα.
Ποιός έχει δίκιο; Οι έγκριτοι συνταγματολόγοι και ο κ. Γεραπετρίτης ή οι διαφωνούντες και ο κ. Βιδάλης; Το ερώτημα του κ. Βιδάλη είναι το εξής: σε ποιο βαθμό επιτρέπεται να περιοριστούν τα δικαιώματα για να προστατευτεί η δημόσια υγεία. Το ερώτημα στον κ. Γεραπετρίτη είναι το αντίστροφο: σε ποιο βαθμό επιτρέπεται η προστασία της οικονομίας να οδηγήσει στην αύξηση της διάδοσης της λοίμωξης; Πως δικαιολογείται ο πιθανός θάνατος πολλών από την χαλάρωση των μέτρων; Είναι το ερώτημα της αγέλης.
Η «σοβαρότητα» του νομικού δεν εξαρτάται από το πόσες φορές δίνει συνεντεύξεις στον Σκάι ή γράφει άρθρα στην Καθημερινή. Οι απόψεις και των δύο πλευρών έχουν αρκετά πειστικά επιχειρήματα. Κανένας και καμία δεν λένε "ανοησίες". Το Σύνταγμα είναι αρκετά ελαστικό και επιτρέπει πολλές ερμηνείες όπως και τις αντίθετες τους. Αυτό είναι γνωστό και βρίσκεται πίσω από τις αντιφατικές αποφάσεις του ΣΤΕ για τα μνημόνια που θα συζητήσουμε στο επόμενο. Στις δύσκολες πολιτικές υποθέσεις δεν υπάρχει μία “ορθή” συνταγματική λύση.
Οι αντιτιθέμενες ερμηνείες ακολουθούν ιδεολογικές προτιμήσεις που όλες όμως αποδίδονται στο Συνταγματικό κείμενο και την νομολογία. Όταν επιβάλλονται έκτακτα μέτρα, όπως έγινε με τα μνημόνια, με την κατάργηση των δικαιωμάτων των προσφύγων και με την αναστολή όλων των βασικών δικαιωμάτων στην πανδημία, το Σύνταγμα σιωπά.
Ας υποθέσουμε όμως ότι όλοι οι συνταγματολόγοι ως "ανόητοι" συμφωνούν ότι τα μέτρα παραβιάζουν το Σύνταγμα. Θα άλλαζε κάτι; Βέβαια όχι. Ο Κυρίαρχος επιβάλλει την κατάσταση εξαίρεσης ακριβώς για να ανασταλεί η ισχύς του νόμου και των δικαιωμάτων. Ό,τι και να λένε οι δημοσιολογούντες η κατάσταση δεν θα άλλαζε. Αυτό έγινε απολύτως σαφές όταν τα περιοριστικά μέτρα για την προστασία της δημόσιας υγείας μεταμορφώθηκαν σε απαγορεύσεις συναθροίσεων, διαδηλώσεων και πορειών που σύντομα πήραν και νομοθετικό χαρακτήρα.
Οι πλειοψηφία των διαμαρτυριών εν τούτοις αποσκοπούν στην άσκηση πίεσης στην κυβέρνηση για τις πολλαπλές αποτυχίες της στις βασικές της υποχρεώσεις να προστατεύει την δημόσια υγεία και την οικονομική επιβίωση των πολιτών. Οι διαδηλώσεις στηρίζονται στο μεταπολεμικό κοινωνικό συμβόλαιο. Αν η μία πλευρά – το κράτος - δεν εκπληρώνει τις υποσχέσεις του, η άλλη – οι πολίτες - δικαιούνται να τις απαιτήσουν.
Η αντιπαράθεση των συνταγματολόγων έδειξε ότι στο κέντρο της κρίσης βρίσκεται η σχέση μεταξύ εξουσίας, ατομικών δικαιωμάτων και δημόσιας υγείας, μεταξύ κυβέρνησης δικαἰου και κοινωνικών πολιτικών. Οι περισσότερες πρόσφατες διαμάχες αποτελούν πλευρές και εφαρμογές αυτού του κεντρικού διλήμματος. Με ένα περίεργο τρόπο η κρίση μας βοηθάει να κατανοήσουμε την σχέση. Φέρνει στην επιφάνεια και φωτἰζει τις δεδομένες, αόρατες προϋποθέσεις της σκέψης και της δράσης που ορίζουν τους τρόπους με τους οποίους κατανοούμε τον κόσμο. Το εξαιρετικό μας βοηθάει να κατανοήσουμε αυτά που ισχύουν στην κανονικότητα. Πως λειτουργεί η εξουσία, το δίκαιο, τα δικαιώματα πέρα από τις κοινοτυπίες που επαναλαμβάνουν πολιτικοί και δημοσιολογούντες.
Κάθε κοινωνική επιστήμη, αποσκοπεί στην κριτική εξέταση του αντικειμένου της. Παρά τα συνεχή παράπονα για την προβληματική λειτουργία του νόμου και των δικαστηρίων, το "κράτος δικαίου" έχει μείνει θεωρητικά και εμπειρικά ανεξέταστο συμφιλιώνοντας έτσι την συντηρητική με την φιλελεύθερη διανόηση. Η mainstream νομική επιστήμη και φιλοσοφία φαίνεται να έχει ως σκοπό της την δικαιολόγηση και ωραιοποίηση του αντικειμένου της, δηλαδή την νομιμοποίηση του δικαίου και της εξουσίας, ακόμη και όταν λειτουργούν καταφανώς άδικα.
Όπως λέει ο μεγάλος φιλόσοφος Leo Strauss «όταν η γνώση και ο λόγος υποτάσσονται στην αυθεντία γίνονται θεολογία και νομική». Η νομική επιστήμη που περιγράφει το δίκαιο ως ιερό κείμενο και απαιτεί ανεπιφύλακτα και ανεξαίρετα τη συμμόρφωση των πολιτών στις εντολές της εξουσίας έρχεται πιο κοντά στην θεολογία παρά στην πολιτική επιστήμη ή την κοινωνιολογία. Ετσι οι μελλοντικοί δικηγόροι και δικαστές απομνημονεύουν λεπτομερώς κώδικες και αποφάσεις αλλά αγνοούν την βασική διάκριση μεταξύ δικαίου και δικαιοσύνης.
Τα επόμενα άρθρα θα προσπαθήσουν να απαντήσουν στα ερωτήματα που θέσαμε. Θα εξετάσουν τις νομικές και πολιτικές πλευρές των τριών καταστάσεων έκτακτης ανάγκης που ζήσαμε και ζούμε: τα μνημόνια, την προσφυγική κρίση, την πανδημία.
