Το κράτος δείχνει στο πρόσωπό του τον πιο εκδικητικό και μνησίκακο χαρακτήρα. Παραβίασε επανειλημμένα τις συνθήκες κράτησης που το ίδιο επέβαλε. Απαγόρευσε τη μεταγωγή του στις αγροτικές φυλακές με νόμο που ουσιαστικά αφορά μόνο τον ίδιο – τα Αγγλικά bills of attainder και το σύγχρονο δίκαιο τις απορρίπτει. Δεν ακολουθεί τους δικούς τους νόμους που επιβάλουν τη φυλάκισή του στον Κορυδαλλό, παραβιάζοντας τις αρχές του κράτους δικαίου.
Το Ευρωπαϊκό νομικό σύστημα εγκατάλειψε τη λογική της ποινικής τιμωρίας ως εκδίκησης, το «οφθαλμόν αντί οφθαλμού». Όπως λέμε στους φοιτητές «τιμωρία είναι η φυλάκιση και όχι ο τρόπος άσκησής της». Αυτά έχουν συζητηθεί εκτεταμένα. Η κυβέρνηση είναι έκθετη στην κριτική ότι χρησιμοποιεί το δίκαιο για να ικανοποιήσει τα ιδεολογικά και εκδικητικά ένστικτα των ψηφοφόρων της, κάτι που απαγορεύει ο φιλελευθερισμός. Αλλά σήμερα θέλω να επιστρέψω σε κάτι που συζήτησα εδώ και στο παρελθόν. Την απεργία πείνας ως μορφή ανθρώπινης αντίστασης στην αδικία. Σήμερα ο Κουφοντίνας, ο Βασίλης Δημάκης το 2018 και το 2019, ο Νίκος Ρωμανός το 2014, οι 300 της Υπατίας το 2011, ο Μπόμπυ Σαντς και οι Ιρλανδοί απεργοί της δεκαετίας του 1980 επέστρεψαν σε μια αρχαία μέθοδο διαμαρτυρίας. Γιατί χρησιμοποιούν την τρωτότητα του σώματος και της ζωής ως πολιτικά όπλα αντίστασης; Η φιλοσοφία της απεργίας πείνας μας διδάσκει πολλά για τον άνθρωπο.
Αυτονομία και ανυπακοή
Οι απεργοί πείνας είναι μάρτυρες με τις δύο έννοιες της λέξης: αυτόπτες και εξιλαστήρια θύματα. Ως αυτόπτες μάρτυρες καταθέτουν ότι αξίζει κανείς να ζει για αξίες για τις οποίες αξίζει και να πεθάνει. Οι απεργοί πείνας ασκούν αυτό που πολλοί φιλόσοφοι θεωρούν την ουσία της ελευθερίας.
Γράφει ο Ζαν-Ζακ Ρουσώ: «Ένα περιστέρι θα πέθανε από πείνα δίπλα σε ένα πανέρι με τα καλύτερα κρέατα. Και μια γάτα δίπλα σε βουνά από φρούτα και καρπούς παρότι και τα δύο θα έτρωγαν καλά αν αποφάσιζαν να δοκιμάσουν την τροφή που απεχθάνονται.» Συγκρίνετε το περιστέρι και τη γάτα με τον απεργό πείνας. «Το ζώο επιλέγει ή απορρίπτει από ένστικτο, ο άνθρωπος με μια πράξη ελευθερίας. Το ζώο δεν μπορεί να παρεκκλίνει από τον κανόνα που του έχει οριστεί ακόμα κι αν αυτό θα το ωφελούσε, ενώ ο άνθρωπος συχνά παρεκκλίνει από αυτόν παρότι αυτό τον ζημιώνει. Το ζώο επιλέγει ή απορρίπτει από ένστικτο ενώ ο άνθρωπος με μια πράξη ελευθερίας».
Τα ζώα υπακούουν τον νόμο που τους έβαλε η φύση, δεν μπορούν να τον παραβιάσουν. Ο άνθρωπος όμως είναι ελεύθερος να πεθάνει από ελευθερία. Ελευθερία είναι να ενεργεί κανείς ενάντια στους βιολογικούς και κοινωνικούς νόμους στο όνομα μιας υψηλότερης αλήθειας. Αυτό-νομία να νομοθετώ τον νόμο για τον εαυτό μου, να επιλέγω να πάω ενάντια στο ένστικτο, την ανάγκη ή την κοινωνική συμβατικότητα.
Η ανυπάκουη αυτονομία αποτελεί μια από τις σημαντικές φιλοσοφικές αρχές της νεωτερικότητας. Για τον Ιμμάνουελ Καντ, η ηθική δράση έχει ως κίνητρο αποκλειστικά τον σεβασμό για τον ηθικό νόμο που απαιτεί να παραμερίζονται οι ανάγκες, οι επιθυμίες, τα συμφέροντα. Κάποιος που συμμορφώνεται με τον νόμο γιατί φοβάται τις κυρώσεις του είναι ανήθικος. Ο Ζίγκμουντ Φρόυντ υποστηρίζει ότι ο πολιτισμός αρνείται τις ανθρώπινες επιθυμίες και ορμές. Αυτό δημιουργεί την ανθρώπινη δυσφορία και αίσθηση αποτυχίας αλλά και την πολύπλοκη και αντιφατική ανθρώπινη φύση. Για τον Ζακ Ντεριντά, ακόμη και ο καλύτερος νόμος παραβιάζει την απόλυτη και απροσδιόριστη δικαιοσύνη. Η ουσία του ανθρώπου είναι ότι να μην έχει ουσία, φύση του είναι η ικανότητά να απομακρύνεται από τους φυσικούς ή κοινωνικούς κώδικες και να αρχίζει εκ του μηδενός ξανά και ξανά. Ο μάρτυρας και ο απεργός εκφράζουν με απόλυτο τρόπο το βασικό ανθρώπινο χαρακτηριστικό.
Το εστιατόριο του Χέγκελ και του Φρόυντ
Η κραυγή «Ελευθερία ή Θάνατος» έχει ηχήσει σ ‘όλη την ανθρώπινη ιστορία. Γιατί επιλέγουν την λιμοκτονία οι ανυπάκουοι ελεύθεροι;
Η ζωή χρειάζεται τροφή. Η άρνηση τροφής είναι ο πιο απλός τρόπος άρνησης του φυσικού νόμου. Στην νεωτερική φιλοσοφία, το φαγητό βρίσκεται στα θεμέλια της υποκειμενικότητας. Για τον Χέγκελ, η αυτοσυνειδησία και η επιβίωση του εαυτού εξαρτάται από τον μη-εαυτό, από το αντικείμενο και τον άλλο άνθρωπο. Η πείνα αποκαλύπτει την έλλειψη που βρίσκεται στο κέντρο της ανθρώπινης ζωής. Ξέρουμε μετά τον Πλάτωνα ότι η έλλειψη οδηγεί στην επιθυμία. Μόνο ο εξωτερικός κόσμος μπορεί να πληρώσει την έλλειψη και ικανοποιήσει την επιθυμία.
Η αρχική αντίδραση του εγώ στην έλλειψη είναι να αρνηθεί τον εξωτερικό κόσμο καταβροχθίζοντας το φαγητό και αρνούμενο την διαίρεση και την εξάρτηση του από το αντικείμενο, την τροφή. Αλλά η άρνηση του αντικείμενου δεν με κάνει υποκείμενο. Η επιθυμία μετακινείται τώρα από το αντικείμενο στον άλλο άνθρωπο. Μόνο η επιθυμία και η αναγνώρισή του μπορεί να με βοηθήσει να αποκτήσω αυτοσυνειδησία και ταυτότητα. Καθρεφτίζομαι στα μάτια και την επιθυμία του άλλου, γίνομαι «έγώ» μέσω της αμοιβαίας αναγνώρισης των άλλων – κοντινών και αγαπημένων, φίλων και συναδέλφων, αλλά και των αγνώστων που συναντώ στο ταξίδι της ζωής. Ο άλλος και η αναγνώριση του βρίσκεται μέσα μου και η δική μου επιθυμία φτιάχνει την ταυτότητά του.
Γίνομαι αυτόνομος μέσω της αμοιβαίας μου εξάρτησης από τον άλλο.
Η φαινομενολογία του Χέγκελ είναι λοιπόν ένα τεράστιο εστιατόριο και ένα ρομαντικό δείπνο. Γίνομαι αυτό που είμαι όταν καταλάβω ότι εξαρτώμαι από το αντικείμενο, την τροφή, για τη φυσική επιβίωση και από τον άλλο άνθρωπο για την κοινωνική αναγνώριση. Δεν μπορώ να απολαύσω το φαγητό μου - να πληρώσω την έλλειψη - χωρίς συντρόφους, χωρίς συζήτηση, επιθυμία, τους επαίνους και τις κριτικές των συνδαιτημόνων μου. Στο τραπέζι μεγαλύτερη σημασία έχουν αυτά που λέμε παρά αυτά που τρώμε. Ο έπαινος για τη μαγείρισσα πιο σημαντικός από τη γεύση του φαγητού.
Στο ίδιο τραπέζι κάθονται και οι ψυχαναλυτές . Γράφει ο Φρόιντ: «Όποιος έχει δει ένα βρέφος που χορτασμένο από το στήθος ξαπλώνει ευτυχισμένο με κοκκινισμένα μάγουλα και χαμόγελο αγαλλίασης δεν μπορεί να αποφύγει την σκέψη ότι αυτή η εικόνα είναι το πρότυπο της σεξουαλικής ηδονής στην ζωή».
Η σεξουαλική επιθυμία αποτελεί μεταφορά της επιθυμίας για τροφή, της αρχικής απαίτησης και της ικανοποίησης από το μητρικό στήθος. Για τον Ζακ Λακάν η ιδέα αυτή γίνεται εξίσωση: «Επιθυμία είναι η απαίτηση μείον την ανάγκη». Το βρέφος ζητάει το στήθος για να τραφεί αλλά ταυτόχρονα απαιτεί την απόλυτη αγάπη και αφοσίωση της μητέρας. Υπάρχει πείνα, αχόρταγη πείνα στην επιθυμία.
Πείνα και λόγος
«Μην μιλάς με γεμάτο στόμα» μου έλεγε η μάνα μου. Με ξένιζε αυτό, μια που το φαγητό και η ομιλία είναι δυο μεγάλες χαρές. Είχε δίκιο. Το στόμα, η γλώσσα το σάλιο ανήκουν αρχικά στο φαγητό. Αργότερα ο λόγος καταχράται τις σωματικές λειτουργίες και οι πρωταρχικές επιθυμίες βρίσκουν άλλους τόπους και μορφές. Η τροφή και ο λόγος ανταγωνίζονται, όταν το ένα επικρατεί το άλλο υποχωρεί. Το φαγητό σωπαίνει τα λόγια και οι λέξεις αντικαθιστούν τα εδέσματα. Τα Ευαγγέλια ξέρουν τον ανταγωνισμό. «Ό άνθρωπος δε ζει μόνο με ψωμί αλλά με τον λόγο που βγαίνει από το στόμα του Κυρίου» λέει το Δευτερονόμιο. Η Αποκάλυψη απαιτεί να «φάμε το ιερό βιβλίο, που είναι πικρό στο στομάχι αλλά γλυκό σα μέλι στο στόμα».
Αλλά η απεργία πείνας δεν αντικαθιστά τα λόγια. Ο απεργός πεινάει για λόγο και νόημα. Η πείνα έχει τις ιστορίες και τους ρυθμούς της, τους νόμους και τους ασκητές της, τον συμβολισμό και τον σκοπό της. Κάθε μορφή πείνας γειώνεται στο περιβάλλον της. Μπορεί να οφείλεται σε έλλειψη τροφής, ανορεξία ή να είναι εθελοντική. Η θρησκευτική νηστεία διαφέρει από τη δίαιτα ή την απεργία. Οι μεσαιωνικοί άγιοι νήστευαν για να ελέγξουν τη σεξουαλική επιθυμία, για να καθαρίσουν και ευτελίσουν το σώμα. Η σύγχρονη δίαιτα υπηρετεί την σεξουαλική επιθυμία, καθαρίζει το σώμα για να το ομορφύνει. Ο απεργός αντίθετα υποφέρει την πείνα για να δημιουργήσει νόημα.
Η απεργία είναι πολιτική πράξη, γίνεται για να ακουστεί, να παράξει αποτελέσματα. Τοποθετείται στον χρόνο (30, μέρες, 40 μέρες, συνεχίζει) και στον χώρο (στη φυλακή, στο νοσοκομείο, στο κελί), είναι προσδιορισμένη και ενσώματη. Αλλά ταυτόχρονα η απεργία αποδομεί το σώμα, το διαλύει, στερεί τον απεργό από σώμα. Η πείνα απομακρύνει το σώμα από τον εαυτό του. Δεν είναι απλά μια κάθαρση του σώματος, μια αποσυναρμολόγηση του. Η απεργία είναι ένα σώμα που τρώει τον εαυτό του. Γίνεται καθαρή ψυχή, πνεύμα, αέρας. Ο απεργός μεθάει από αέρα, είπε η μεγάλη ποιήτρια Έμιλι Ντίκινσον.
Ο απεργός αρνείται την τροφή, τον άλλο ως αντικείμενο, σκιαγραφώντας μια εικόνα θυσίας αλλά και αυτάρκειας. Αλλά δεν αποσκοπεί στον θάνατο.
Επιβιώνει από την επιθυμία του άλλου ανθρώπου, του συν-απεργού, του αλληλέγγυου, της κοινότητας. Τα λόγια και η ενθάρρυνση των συντρόφων γίνονται τροφή του. Στρατηγική του να επικρατήσει επί των ισχυρών με την απόλυτη εξασθένιση, την «αποσωμάτωση» του. Όπως έλεγε ο Ιρλανδός Τέρενς ΜακΚουίνι, που πέθανε στο Λονδίνο το 1920 μετά 74 μέρες απεργίας πείνας, «δεν θα νικήσουν αυτοί που μπορούν να επιβάλλουν τα χειρότερα αλλά αυτοί που μπορούν να υποφέρουν τα περισσότερα.»
Λιμοκτονώ άρα αντιστέκομαι
Στη διαλεκτική αφέντη και δούλου του Χέγκελ, ο αφέντης φτάνει μέχρι το τέρμα στον αγώνα του για αναγνώριση, πρόθυμος ακόμα και να πεθάνει, ενώ ο άλλος, φοβάται για τη ζωή του, συνθηκολογεί και αποδέχεται την υποτέλειά του, γίνεται δούλος. Οι απεργοί αντιστρέφουν την εικόνα. Πλησιάζουν τον θάνατο για να στερήσουν από τον αφέντη την εξουσία να σκοτώνει. Στην νεωτερικότητα, ο Κυρίαρχος παίρνει τη ζωή και αφήνει να ζήσουμε, στον πόλεμο, τη θανατική ποινή, σήμερα στην πανδημία. Η εκατόμβη των θυμάτων στον βωμό του καπιταλισμού, η «γεροκτονία» που γίνεται στα γεροκομεία όλης της Ευρώπης είναι κι αυτή προνόμιο του Κυρίαρχου. Ο απεργός πείνας αφαιρεί από τον Κυρίαρχο αυτή την απόλυτη εξουσία να αφαιρεί την ζωή. Γι’ αυτό ο
Κυρίαρχος επιβάλλει την υποχρεωτική σίτιση ως τελευταία απελπισμένη έκφραση της εξουσίας του.
Ο φόβος του θανάτου γίνεται υπόσχεση ζωής. Η απόλυτη ένδεια, του σώματος που λειώνει γίνεται η μεγαλύτερη δύναμη και απειλή. Κάνοντάς το με τα λόγια σαν τροφή, σκιαγραφεί μια εξουσία, που δεν βασίζεται στη καταναγκαστική ή εθελοντική θυσία. Η θυσία τους γίνεται θεμέλιο ενός νέου τύπου κοινότητας.
