Οι πρόσφατες εξελίξεις μού θύμισαν ένα περίεργο είδος πειράματος στην ψυχολογία που εξετάζει την ικανότητα των συμμετεχόντων να κατανοούν αν τους λένε ψέματα. Σε ένα τέτοιο, ηθοποιοί εκπαιδεύονταν να εμφανίζουν συμπτώματα ψυχικών διαταραχών και στη συνέχεια εισάγονταν σε ψυχιατρεία. Θα κατάφερναν οι ψυχίατροι να βρουν ποιοι ήταν οι ψεύτικοι και ποιοι οι πραγματικοί ασθενείς;
Σε άλλο, δάσκαλοι ενημερώθηκαν ψευδώς ότι κάποιοι από τους νέους μαθητές τους έχουν υψηλό IQ. Θα μπορούσαν να ξεχωρίσουν αυτά τα παιδιά από τα άλλα; Θα επηρέαζε η διαφοροποίηση τη μεταχείριση των μαθητών; Σε ένα τρίτο, ηθοποιός προσποιείται ότι είναι επισκέπτης καθηγητής και δίνει διάλεξη σε πανεπιστημιακούς για ένα θέμα για το οποίο δεν γνωρίζει τίποτα όπως και το ακροατήριο. Σκοπός του πειράματος ήταν να εξετάσει αν είναι εύκολο για το κοινό να καταλάβει τις ανοησίες του «καθηγητή» σε ένα αντικείμενο που δεν κατέχει.
Πρόσφατα άρχισα να υποψιάζομαι ότι η κυβέρνηση έχει οργανώσει ανάλογα πειράματα. Χρησιμοποιώντας τον μεγάλο αριθμό ανέργων έχει αντικαταστήσει τα στελέχη της με ηθοποιούς. Πόσο εύκολο είναι να καταλάβουμε ότι οι υπουργοί δεν ξέρουν τι λένε και τι κάνουν; Ποιος υπουργός-ηθοποιός θα πετύχει να μας κοροϊδέψει με το μεγαλύτερο ψέμα και για το μεγαλύτερο διάστημα; Οι ηθοποιοί έχουν εντολή να μιλούν στις τηλεοράσεις προσομοιάζοντας με τον λόγο και τη συμπεριφορά των πολιτικών. Επιστρατεύουν την καλύτερη υποκριτική τους τέχνη, ενώνοντας έτσι τις δύο έννοιες της λέξης: υποκρίνονται ως υποκριτές. Αλλά αυτά που λένε δεν βγάζουν νόημα και αυτά που κάνουν κινούνται σε έναν διαφορετικό κόσμο από αυτόν που ξέρουμε.
Ετσι ο ηθοποιός που υποδύεται τον «υπουργό Υγείας» δηλώνει ότι πετυχαίνουμε στην αντιμετώπιση της πανδημίας και εξηγεί πώς θα γίνει ο εμβολιασμός παρ’ ότι δεν υπάρχουν τα εμβόλια. Σε αντιστροφή του πειράματος με τα μαθητικά IQ, καλούμαστε να υποθέσουμε τις γνωστικές ικανότητες του υπουργού. Ο «υπουργός Ανάπτυξης» υποστηρίζει περιχαρής ότι πρέπει να πανηγυρίζουμε γιατί έχουμε «λιγότερα θύματα από το Βέλγιο» παρ’ ότι τον Νοέμβριο η Ελλάδα έχει αναλογικά περισσότερους νεκρούς από τις ΗΠΑ, τα κράτη της Ε.Ε. και τη Βρετανία. «Αντιμετωπίζουμε αποτελεσματικά το δεύτερο κύμα» προσθέτει ο πρωθυπουργός, φανταστείτε τι θα γινόταν αν αποτύγχαναν. Εδώ πρότυπο είναι το πείραμα του ψυχιατρείου.
Ο «υπουργός Οικονομικών» υποστήριξε επανειλημμένα ότι η οικονομία «πάει καλά». Τον περασμένο Μάρτιο προέβλεπε 1% ύφεση για το 2020, τον Απρίλιο 4%, αρχές Νοεμβρίου «μονοψήφιο ποσοστό», στον προϋπολογισμό 10,5%. Αλλά στο τρίτο τρίμηνο η ύφεση ήταν 11,7%. Εχουμε κι εδώ την τελευταία θέση στην Ευρώπη. Ο υπουργός «Προστασίας» του πολίτη θεωρεί ότι είναι «φαντασίωση» η αστυνομική βία, «ανύπαρκτα και κουραστικά» τα περί αυταρχισμού. Ο υπουργός «Επικρατείας» λέει ότι αν είχαμε περισσότερες ΜΕΘ θα είχαμε και περισσότερους θανάτους γιατί οι μισοί ασθενείς καταλήγουν. Εδώ έχουμε το πείραμα του ψεύτικου καθηγητή. Ζουν οι υπουργοί-ηθοποιοί σε μια εικονική πραγματικότητα, σε ένα παράλληλο σύμπαν που δεν συναντιέται με την καθημερινή εμπειρία και προσπαθούν να βάλουν κι εμάς.
Κάνουν οι υπουργοί-ηθοποιοί τη δουλειά τους, παρ’ ότι ο τρελός επιστήμονας που οργανώνει το πείραμα δεν φαίνεται να έχει ηθικούς ενδοιασμούς για την επίδρασή του στην υγεία, τη φυσική και οικονομική επιβίωση των πολιτών ή στη διατήρηση των βασικών ατομικών ελευθεριών. Ο δεύτερος σκοπός των υποκριτικών παραστάσεων είναι να δημιουργηθεί το «σύνδρομο συμμόρφωσης» που εξέτασε το πείραμα του Solomon Asch. Ο ψυχολόγος ζήτησε από τους συμμετέχοντες να επιλέξουν τη μακρύτερη γραμμή σε μια ομάδα με διαφορετικά μήκη. Η πλειονότητα των συμμετεχόντων ήταν ηθοποιοί και είχαν οδηγία να δώσουν λάθος απάντηση. Ο αθώος συμμετέχων σχεδόν πάντα συμφωνούσε με την πλειονότητα, παρ’ όλο που ήξερε ότι η απάντηση είναι λάθος. Σκοπός είναι να βομβαρδιζόμαστε με την εικονική πραγματικότητα και να εγκαταλείψουμε την πραγματική.
Τέλος, το πασίγνωστο πείραμα του Stanley Milgram για την ανοχή ή και συμμετοχή σε βαρβαρότητες και βασανιστήρια. Είκοσι ζευγάρια που αποτελούνταν από έναν «μαθητευόμενο», που ήταν εκπαιδευμένος ηθοποιός, και έναν ανυποψίαστο «δάσκαλο», το αντικείμενο του πειράματος, θα έκαναν δήθεν ένα πείραμα για τη μνήμη. Δινόταν και στους δύο μια λίστα με ζευγάρια λέξεων που έπρεπε να απομνημονεύσει ο «μαθητευόμενος». Μετά δενόταν σε μια καρέκλα, του έβαζαν ηλεκτρόδια στο κεφάλι και ο «δάσκαλος» διάβαζε μια λέξη. Αν ο «μαθητευόμενος» έδινε τη λάθος απάντηση, ο «δάσκαλος» προκαλούσε αυξανόμενα ηλεκτροσόκ που κυμαίνονταν από ήπια μέχρι απειλητικά για τη ζωή.
Στην πραγματικότητα, ο «μαθητευόμενος», που σκόπιμα έκανε λάθη, δεν δεχόταν ηλεκτρικό αλλά έκανε ότι υποφέρει. Καθώς η ένταση των ηλεκτροσόκ αυξανόταν, κάποιοι «δάσκαλοι» αρνήθηκαν να συνεχίσουν, αλλά το 65% συνέχισε μετά από παραίνεση του επιστήμονα. Ο Milgram συμπέρανε ότι οι άνθρωποι δέχονται να τους κατευθύνουν άλλοι, ακόμη και να κάνουν βασανιστήρια, αν πιστέψουν ότι αυτός που το ζητάει είναι επιστημονική αυθεντία. Η πίεση για συμμόρφωση με την πλειοψηφία και για υπακοή στις υποδείξεις του ειδικού, του πρωθυπουργού, του υπουργού είναι ισχυρή ακόμη και για όσους ξέρουν ότι ο αυτοκράτορας είναι γυμνός ή ότι η μάζα καθοδηγείται. Σ’ αυτές τις δύο ψυχολογικές αρχές στηρίζεται η θεατρική παράσταση της κυβέρνησης.
Αλλά τα πειράματα φτάνουν στο τέλος τους. Τα πειραματόζωα δεν θα συνεχίσουν να πιστεύουν τους τρελούς ψυχολόγους ούτε να υπακούν επειδή τους το απαιτούν. Η επίθεση στον Τσίπρα για το εξοχικό -κάτι που αποτελεί το όνειρο κάθε Ελληνα- δείχνει ότι οι κυβερνητικοί, απογοητευμένοι από τις αποτυχίες, περνούν από το θέατρο του παραλόγου στο θέατρο της κακόπιστης διαβολής. Σαν τον βαρόνο Μινχάουζεν ελπίζουν να σηκωθούν από τις λάσπες τραβώντας τα κορδόνια των παπουτσιών τους. Αλλά όσο και να φτιασιδώσουν την πραγματικότητα, όσο και να αποκρύπτουν τα στοιχεία, η κλεψύδρα άρχισε να αδειάζει. «Μπορείς να τους ξεγελάς όλους για λίγο καιρό, λίγους όλο τον καιρό, αλλά όχι όλους όλο τον καιρό», όπως λέει και το κλισέ.
Η πολλή υποκρισία, με τις δύο έννοιες, έκανε τον κόσμο καχύποπτο. Βοήθησε και ο κορονοϊός. Εβαλε τη ζωή σε θανάσιμο κίνδυνο και θύμισε τις αξίες και τους θεσμούς που μπορούν να μας προστατεύσουν. Καταλάβαμε ότι στην «κατάσταση εξαίρεσης» δεν μας σώζει ο ατομισμός, αλλά η κοινωνική αλληλεγγύη και η μέριμνα για τον άλλο. Δεν εξασφαλίζουν οι ιδιωτικές κλινικές και οι αγορές τα απαραίτητα για τη βιολογική και κοινωνική επιβίωση, αλλά τα δημόσια αγαθά και οι κρατικές υπηρεσίες. Τέλος, καταλάβαμε ότι οι ανισότητες σκοτώνουν. Μόλις χτες μάθαμε ότι στη διάρκεια της πανδημίας ο πλούτος του Τζεφ Μπέζος, ιδιοκτήτη της Amazon, αυξήθηκε κατά 70 δισ., ενώ 20.000 εργαζόμενοι της εταιρείας αρρώστησαν.
Η ευθύνη της Αριστεράς είναι μεγάλη και η ανταπόκριση μικρή. Δεν μπορούμε να γυρίσουμε στο business as usual. Η προσωρινή αποδοχή των αξιών πρέπει να μεταφραστεί σε μόνιμες πολιτικές. Πέρα από την καθημερινή αντιπολίτευση πρέπει να σκεφτεί τη μεγάλη εικόνα. Τα οικονομικά μέτρα, το νέο ΕΣΥ, η προστασία της εργασίας πρέπει να γίνουν μέρος ενός μεγάλου σχεδίου κοινωνικού μετασχηματισμού και παραγωγικής ανασυγκρότησης βασισμένης στις αξίες που ανέδειξε η πανδημία: αλληλεγγύη, ισότητα, κοινωνική δικαιοσύνη, προστασία του πλανήτη. Εχει τις ικανότητες και τις ιδέες; Η ευκαιρία δεν πρέπει να χαθεί. Διαφορετικά ο υπουργός-υποκριτής θα μας κάνει όλους τρελούς, να βασανίζουμε ο ένας τον άλλο.
* Καθηγητής του Πανεπιστημίου του Λονδίνου και πρόεδρος του Ιδρύματος «Νίκος Πουλαντζάς»
