Στις 10 Δεκεμβρίου, 72 χρόνια μετά την Οικουμενική Διακήρυξη, η ανθρωπότητα γιορτάζει την ημέρα των Δικαιωμάτων των Ανθρώπου. Ακούσαμε διάφορες μεγαλοστομίες όπως κάθε χρόνο αλλά όχι μια ουσιαστική αποτίμηση της ιστορίας, της ιδεολογίας, των επιτυχιών αλλά και των σοβαρών προβλημάτων των δικαιωμάτων. Eίναι σημαντικό να το κάνουμε. Γιατί στην ‘κατάσταση εξαίρεσης’ που βρίσκεται η ανθρωπότητα, τα δικαιώματα ‘τελούν υπό πίεση’, όπως είπε και η Πρόεδρος της Δημοκρατίας. Tα επόμενα άρθρα της στήλης PhilosophyXS θα αξιολογήσουν τα δικαιώματα αλλά και την ‘πίεση’ που δέχονται. Αρχίζουμε με μια σύντομη ιστορία.
Μετά το 1989, τα ανθρώπινα δικαιώματα (ΑΔ) έγιναν η ιδεολογία μετά «το τέλος των ιδεολογιών», η τελευταία «ουτοπία» σε έναν κόσμο χωρίς αξίες. Παρά τις ρητορικές εξάρσεις όμως, η μεταχείριση των προσφύγων και των μεταναστών, των μειονοτήτων, των άνεργων και των φτωχών, η μόνιμη κατάσταση εξαίρεσης στην οποία ζούμε δείχνουν ότι ο «θρίαμβος» συμπίπτει με τις μεγαλύτερες παραβιάσεις τους. Η ‘νίκη΄ των δικαιωμάτων γίνεται την ίδια περίοδο με την παγκοσμιοποίηση, την αντικατάσταση της αλληλεγκύης από εγωκεντρισμό, του κοινωνικού κράτους από την αγορά, της κοινωνικής δικαιοσύνης από τον νεοφιλελευθερισμό. Οι ενθουσιώδεις υποστηρικτές τους επαναλαμβάνουν μερικές ανακουφιστικές κοινοτοπίες: ‘Τα δικαιώματα είναι σύμφυτα με την ανθρώπινη ιδιότητα, τα έχουν όλοι οι άνθρωποι.’ ‘Τα ατομικά και τα κοινωνικά δικαιώματα είναι αδιαίρετα’. Έχουμε συντάγματα, διεθνείς συμβάσεις και νόμους, επιτροπές και δικαστήρια, τι χρειαζόμαστε την κριτική σκέψη και την πολιτική δράση, αφού υπάρχουν δικαιώματα;’ Χρειαζόμαστε μια συζήτηση που γίνεται σπάνια για ένα από τους πιο σημαντικούς θεσμούς που υποφέρει στα χέρια φανατικών εχθρών και άσπονδων φίλων.
Η ηθική στον προνεωτερικό κόσμο
Τα Ανθρώπινα Δικαιώματα (ΑΔ) είναι δημιούργημα του 20ού αιώνα. Αλλά η θεωρητική τους καταγωγή ανάγεται στο αρχαιοελληνικό φυσικό δίκαιο. Στο προνεωτερικό κόσμο έμψυχα και τα άψυχα όντα έχουν μια μοναδική φύση η οποία καθορίζει το τέλος ή το σκοπό τους ως μελών του οργανικά δομημένου κόσμου. Ο σκοπός της κληματαριάς είναι να δημιουργεί το γλυκύτερο κρασί, του τσαγκάρη να φτιάξει τα καλύτερα σανδάλια, του στρατιώτη να γίνει ο πιο γενναίος πολεμιστής. Μια πόλη είναι δίκαιη αν δίνει στους κατοίκους της τη δυνατότητα να φτάσουν την τελειότητα σύμφωνα με τη μοναδική τους φύση και σκοπό. Η επινόηση της ιδέας της «φύσης» επέτρεψε στον Σωκράτη και τον Αριστοτέλη, στους Σοφιστές και τους Στωικούς να εξετάσουν τι είναι «δίκαιο και ορθό» σύμφωνα με τη φύση κάθε οντότητας και σχέσης, χρησιμοποιώντας τη λογική ενάντια στην ιερατική και προγονική αυθεντία. Η «φύση» ήταν λοιπόν αρχικά η πιο πολιτισμική και επαναστατική ιδέα. Σήμερα, πολλοί καταφεύγουν στην φράση «είναι φυσικό» όταν δεν έχουν καλά επιχειρήματα.
Μία κοινή αντίληψη για το αγαθό και το ήθος ένωνε τον αρχαιοελληνικό κόσμο χωρίς αυστηρή διάκριση ανάμεσα στο ηθικό και το νόμιμο. Ο πολίτης ή ο φρόνιμος δικαστής εύρισκε την «δίκαιη» απάντηση σε ένα ηθικό-νομικό ερώτημα ή σύγκρουση με την παρατήρηση και στοχασμό της «μεγάλης αλυσίδας του όντος». Ατομικά δικαιώματα δεν υπήρχαν καθώς η σύγχρονη έννοια του υποκείμενου ήταν άγνωστη. Οι ισχυροί οικογενειακοί και κοινοτικοί δεσμοί δημιουργούσαν καθήκοντα και αρετές. Όπως είχε πει η Χάνα Άρεντ, οι σκλάβοι στην αρχαία Αθήνα ζούσαν καλύτερα από τις απάτριδες μειονότητες του μεσοπόλεμου – ή τους πρόσφυγες σήμερα – που θεωρητικά έχουν διάφορα δικαιώματα, αλλά πρακτικά ελάχιστη προστασία. ‘Ένας άνθρωπος που είναι μόνο άνθρωπος [δεν έχει δλδ την προστασία της εθνικότητας ενός κράτους] έχει χάσει εκείνα τα χαρακτηριστικά που κάνει τους άλλους να το βλέπουν ως άνθρωπο’, γράφει η μεγάλη φιλόσοφος.
Αργότερα, οι στωικοί φιλόσοφοι μετέτρεψαν το φυσικό δίκαιο σε έναν οικουμενικό «σπερματικό λόγο» που ενώνει τα πάντα. Όταν το φυσικό δίκαιο πέρασε από τους Έλληνες Στωικούς που δίδασκαν την «αταραξία» στους Ρωμαίους αυτοκράτορες και νομικούς βοήθησε στην οικοδόμηση της αυτοκρατορίας. Ο Κικέρωνας μετέτρεψε τον οικουμενικό λόγο και τις «κοινές έννοιες» των Στωικών σε jus gentium, το «αιώνιο και αμετάβλητο» δίκαιο της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Έκτοτε, ο φιλοσοφικός οικουμενισμός οδηγεί αταλάντευτα στις διάφορες μορφές του ιμπεριαλισμού. Αυτό κάνουν σήμερα οι διάφοροι ‘ανθρωπιστικοί πόλεμοι΄ στο Ιράκ, το Αφγανιστάν, την Συρία: χρησιμοποιούν τα ανθρώπινα δικαιώματα και τα βομβαρδιστικά στην υπηρεσία νέων αυτοκρατοριών.
Με τον εκχριστιανισμό της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, το ορθολογικό φυσικό δίκαιο αντικαταστάθηκε από θεολογικές προτεραιότητες. Ο Θεός είναι παντοδύναμος δημιουργός και νομοθέτης. Οι «κοινές έννοιες» των Στωικών και το εκλεπτυσμένο ρωμαϊκό δίκαιο μετατράπηκαν σταδιακά σε ένα σύνολο βιβλικών εντολών. Η νέα μορφή του θεόδοτου φυσικού δίκαιου ανακηρύχθηκε ανώτερη από το κρατικό δίκαιο και έγινε ισχυρό όπλο στον αγώνα της Εκκλησίας για επικράτηση. Όταν εδραιώθηκε όμως η εκκλησιαστική ανωτερότητα, το φυσικό δίκαιο μετατράπηκε σε μέσο νομιμοποίησης της κρατικής εξουσίας. Το μεγάλο πλεονέκτημα του φυσικού δικαίου ήταν η ελαστικότητά του και η δύναμη που έδινε στους ερμηνευτές του. Τα ΑΔ έχουν τα ίδια χαρακτηριστικά.
Τον 14ο αιώνα, οι «νομιναλιστές» θεολόγοι Γουλιέλμος του Όκαμ και Ντανς Σκότος υποστήριξαν ότι η βούληση του Θεού υπερισχύει της λογικής. Το φυσικό δίκαιο έχει επιβληθεί από το Θεό – και Εκείνος μπορεί να το αλλάξει ριζικά. Ο Θεός μπορεί να ορίσει ότι δύο και δύο κάνει πέντε, είπε ο Καρτέσιος, ή ότι η μοιχεία δεν είναι αμαρτία αλλά αρετή. Οι νομιναλιστές εγκατέλειψαν την κλασική πίστη στην ορθολογικότητα του κόσμου και υποστήριξαν ότι τα άτομα και όχι οι κοινότητες είναι οι θεμελιώδεις οντότητες, οι σχέσεις τους είναι εξωτερικές και όχι εμμενείς. Αφηρημένες έννοιες όπως «το δίκαιο» ή «η πόλη» είναι τεχνητά κατασκευάσματα. Αποκτούν υπόσταση επειδή τους έχουμε δώσει όνομα (από δω και ο όρος «νομιναλισμός»), αλλά δεν είναι τίποτα παραπάνω από το σύνολο των στοιχείων που τις απαρτίζουν. Όπως το έθεσε η Μάργκαρετ Θάτσερ (που ήταν μια σύγχρονη νομιναλίστρια), δεν υπάρχει κοινωνία, μόνο άτομα και οικογένειες. Με τον νομιναλισμό όλες οι κλασικές θεολογικές έννοιες – η παντοδυναμία του Θεού, η απεριόριστη βούληση και νομοθετική του εξουσία, ο καθορισμός της ιστορικής κίνησης – μεταφέρθηκαν στον Κυρίαρχο, τον «θνητό Θεό» του Χομπς, και η εσχατολογία έγινε ανθρωπολογία και φιλοσοφία της ιστορίας. Η πολιτική θεολογία αποτελεί την μεταφυσική της νεωτερικότητας.
Στις σημερινές συζητήσεις μια σημαντική διαμάχη είναι ανάμεσα σε εκείνους που πιστεύουν ότι τα ΑΔ ισχύουν οικουμενικά και στους κοινοτιστές και σχετικιστές που το αρνούνται. Οι σχετικιστές μοιάζουν με τους φιλοσόφους της κλασικής Ελλάδας. Κάθε ηθικός κώδικας αναδύεται οργανικά μέσα από τη κοινωνία και μπορεί να λειτουργήσει μόνο εφόσον ανταποκρίνεται στις αξίες της. Η εξωτερική επιβολή είναι και λαθεμένη και αναποτελεσματική. Αντίθετα, οι οικουμενιστές ακολουθούν το νομιναλισμό: οι καθολικοί νόμοι και αξίες μπορούν και πρέπει να επιβάλλονται απ’ έξω σε κοινωνίες που αντιστέκονται. Εφόσον οι κοινωνικές σχέσεις είναι επιφανειακές και τεχνητές, ακόμα και απρόθυμες κοινωνίες θα πειθαρχήσουν τελικά και θα αποδεχτούν τον οικουμενικό κώδικα. Οι πόλεμοι στο Κόσοβο, το Αφγανιστάν και το Ιράκ είχαν σαν πρόσχημα την εξαγωγή των οικουμενικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της δημοκρατίας, επαναλαμβάνοντας στην ύστερη νεωτερικότητα την νομιναλιστική θεολογική παράδοση.
Ατομικά δικαιώματα της νεωτερικότητας
Η νεωτερικότητα και ο καπιταλισμός αφαίρεσαν το πνεύμα από τη φύση που ‘απομαγεύτηκε’. Οι προνεωτερική κοινότητα έγινε ‘κοινωνία’, ένα άθροισμα ατόμων που κοιτάνε το συμφέρον τους. Το αρμονικό φυσικό δίκαιο διαιρέθηκε. Από την μια, οι αμετάβλητοι φυσικοί νόμοι και από την άλλη το κρατικό δίκαιο και η ατομική ηθική, που πειθαρχούν και τιμωρούν τους ανθρώπους που δεν είναι πια ενάρετοι,. Το «δίκιο» σύμφωνα με τη φύση μετατράπηκε στα «φυσικά δικαιώματα»: ένα σύνολο από ατομικές εξουσίες και ελευθερίες. Αλλά πως δημιουργήθηκαν τα πρώτα δικαιώματα; Ο Χομπς, ο Λοκ, ο Ρουσώ και οι άλλοι φιλόσοφοι παρατηρούσαν τις δραστηριότητες και επιδιώξεις των αστών, των καταστηματαρχών και των πρώιμων καπιταλιστών στο Παρίσι και το Λονδίνο και τις παρουσίαζαν ως βασικές ανάγκες και επιθυμίες της ανθρώπινης φύσης. Έτσι η ιδιοκτησία και η σύμβαση έγιναν τα θεμέλια των νέων συνταγμάτων που δήθεν στηρίζονται ένα φανταστικό «κοινωνικό συμβόλαιο» που συνήψαν οι άνθρωποι που ζούσαν σε μια ‘φυσική κατάσταση’. Τα δικαιώματα
Τα φυσικά δικαιώματα δημιουργήθηκαν από τις επαναστάσεις, αλλά ανακηρύχθηκαν αιώνια και απόλυτα. Ακολούθησαν τη μορφή του περιουσιακού δικαιώματος. Αυτό ήταν το πρώτο δικαίωμα και το πρότυπο για όλα τα υπόλοιπα. Η πρωτοκαθεδρία της ιδιοκτησία σημαίνει ότι υπερισχύει της ελευθερίας, όταν τα δύο συγκρούονται. Η Αϊτή, η πρώτη μαύρη δημοκρατία, που απελευθέρωσε τους δούλους το 1804 μετά την πετυχημένη επανάσταση κατά της Γαλλίας, αναγκάστηκε να πληρώσει μεγάλη αποζημίωση στους δουλοκτήτες που έχασαν την περιουσία τους. Αποπληρώνονταν ακόμη μέχρι το 1980. Η Γαλλική επανάσταση είχε πρώτη διακηρύξει τα φυσικά δικαιώματα αλλά συνέχισε να διατηρεί τις αποικίες και τους δούλους. Η Αϊτή, η πρώτη πετυχημένη επανάσταση δούλων, το πρώτο μετα-αποικιοκρατικό κράτος και το πρώτο που εφάρμοσε τις διακηρύξεις των Γάλλων επαναστατών, είναι σχεδόν άγνωστη στις ιστορίες των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Παρεμπιπτόντως, η Αϊτή είναι το πρώτο κράτος που αναγνώρισε το νεοσύστατο Ελληνικό.
Οι διακηρύξεις του 18ου αιώνα, αποτέλεσμα επαναστάσεων, περιλάμβαναν και το δικαίωμα στην αντίσταση. Ωστόσο, το ανατρεπτικό δυναμικό του, προφανές για στους θριαμβευτές επαναστάτες, σύντομα ατρόφησε, μαζί με τα φυσικά δικαιώματα. Ο 19ος αιώνας ήταν η εποχή της κοινωνικής μηχανικής. Τα φυσικά δικαιώματα αντιμετωπίζονταν σαν αντιδραστικά εμπόδια στην πρόοδο. Όπως το έθεσε ο Τζέρεμι Μπένθαμ, τα περί φυσικών δικαιωμάτων είναι «ανοησίες, ανοησίες σε ξυλοπόδαρα» (nonsense on stilts). Ο Ντιρκέμ, ο Μαρξ και ο Βέμπερ κατέρριψαν το μύθο των φυσικών δικαιωμάτων και του κοινωνικού συμβολαίου, των πρώτων μεγάλων ιδεολογικών κατασκευών της νέας εποχής. Οι αγώνες για τη χειραφέτηση των σκλάβων, για την ψήφο, τα δικαιώματα των γυναικών, την προστασία της εργασίας και των μειονοτήτων ήταν πολιτικοί όχι νομικοί. Ο αγώνας για την απελευθέρωση των δούλων ή για την ψήφο των εργατών και των γυναικών δεν χρησιμοποίησε τα ανθρώπινα δικαιώματα. Τα λίγα που υπήρχαν ανήκαν στους πολίτες και όχι γενικά στους ανθρώπους. Ήταν εργαλεία για κοινωνική κινητοποίηση και πολιτικούς όχι δικαστικούς αγώνες. Ακόμη και σήμερα η γλώσσα των δικαιωμάτων δεν αφορά μόνο διεθνείς συνθήκες και συντάγματα. Είναι σύνθημα και πρόσκληση σε αγώνα που αμφισβητήσει τις υπάρχουσα τάξη. Υπάρχουν λοιπόν δύο είδη δικαιωμάτων: τα νομικά δικαιώματα και τα δικαιώματα του «δρόμου». Χωρίς τα δεύτερα, χωρίς την ανυπακοή και την αντίσταση κανένα από τα νομικά δικαιώματα που θεωρούμε δεδομένα δεν θα είχε γεννηθεί.
Μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα η θεωρία των φυσικών δικαιωμάτων είχε απορριφθεί συνολικά. Το φυσικό δίκαιο επανεμφανίστηκαν στη Νυρεμβέργη στις δίκες των ναζί εγκληματιών πολέμου – με τη μορφή των «εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας». Το δικαστήριο, έχοντας να αντιμετωπίσει το κυρίαρχο θετικιστικό επιχείρημα ότι οι κατηγορούμενοι εφάρμοζαν ισχύουσα νομοθεσία, αποφάσισε ότι η συστηματική εξολόθρευση Εβραίων, Ρομά, κομμουνιστών και ομοφυλόφιλων παραβίαζε το διεθνές εθιμικό δίκαιο και τις αρχές των «πολιτισμένων» εθνών. Η Δύση είχε διαπράξει επανειλημμένα αποτρόπαια εγκλήματα με την δουλεία, την εξολόθρευση ιθαγενών πληθυσμών και τις αγριότητες των αποικιοκρατών. Τώρα που κάποιοι Ευρωπαίοι εξολόθρευσαν άλλους Ευρωπαίους, η έννοια των «εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας» μπήκε στο νομικό λεξιλόγιο. Να σημειώσω εδώ ότι τα ΑΔ δεν έπαιξαν κανένα ρόλο ούτε αναφέρθηκαν στην Νυρεμβέργη παρ’ ότι οι ιδεολογικές ιστορίες υποστηρίζουν το αντίθετο. Μετά από τη Νυρεμβέργη, η ανθρωπότητα χωρίστηκε για πάντα σε τρεις ρόλους: θύματα, θύτες και σωτήρες. Κι οι θύτες και τα θύματα προέρχονται από τα «σκοτεινά» μέρη του κόσμου οι σωτήρες τους από τη Δύση. Στέλνουμε σ΄αυτά τα μέρη δικαιώματα όπως τους στέλνουμε οικονομική βοήθεια και το Washington consensus. Αν δεν τα αποδεχτούν τότε τους τα ξαναστέλνουμε με τανκς και F16. Είναι λοιπόν τα δικαιώματα οικουμενικά; Ποιος είναι ο άνθρωπος των ανθρωπίνων δικαιωμάτων; Στο επόμενο το δεύτερο μέρος κάποιες απαντήσεις.
