to top
  • βρείτε μας στο Twitter
  • βρείτε μας στο Facebook
  • βρείτε μας στο YouTube
  • στείλτε μας email
  • εγγραφείτε στο RSS feed
  • international version

Χρέος, ατομική ευθύνη, χρεοκοπία

Αναλύσαμε στα προηγούμενα την «ατομική ευθύνη» που η κυβέρνηση έχει κάνει λυδία λίθο της αντιμετώπισης της πανδημίας και τους λόγους της αποτυχίας της. Ο νεοφιλελευθερισμός όρισε την ευθύνη ως οικονομική, όχι ηθική, και έκανε «το άτομο υπεύθυνο για την παιδεία, την υγεία, την ασφάλιση και τη μέριμνα της οικογένειάς του» (https://www.efsyn.gr/themata/politika-kai-filosofika-epikaira/264807_log...).


Αναλύσαμε στα προηγούμενα την «ατομική ευθύνη» που η κυβέρνηση έχει κάνει λυδία λίθο της αντιμετώπισης της πανδημίας και τους λόγους της αποτυχίας της. Ο νεοφιλελευθερισμός όρισε την ευθύνη ως οικονομική, όχι ηθική, και έκανε «το άτομο υπεύθυνο για την παιδεία, την υγεία, την ασφάλιση και τη μέριμνα της οικογένειάς του» (https://www.efsyn.gr/themata/politika-kai-filosofika-epikaira/264807_log...).

Η συζήτηση για τον Πτωχευτικό Κώδικα επιβεβαίωσε πλήρως αυτή την ανάλυση δείχνοντας ολοκληρωμένη την καταστροφική ιδεολογία της κυβέρνησης. Θα μου πείτε, τι σχέση έχει η πανδημία με τις πτωχεύσεις; Το «χρέος» και την ευθύνη γι’ αυτό. Στις περισσότερες γλώσσες ο όρος έχει διπλή έννοια: «αυτό που οφείλεται οικονομικά» και «αυτό που πρέπει να γίνει ηθικά». Στα ελληνικά «χρέος» και «χρειν», στα γερμανικά Schuld (ενοχή) και Schulden (οικονομικά χρέη), στα αγγλικά debt (αμαρτία και οικονομική οφειλή).

Κράτη, επιχειρήσεις και πολίτες είναι χρεωμένοι μέχρι τον λαιμό. Ενυπόθηκα και προσωπικά δάνεια, φοιτητικά και επιχειρηματικά, «κόκκινα» και τοξικά, μια ολόκληρη σημειωτική και ποιητική του δανεισμού και του χρέους κυριαρχεί στη ζωή μας. Εχει υπολογιστεί ότι το παγκόσμιο χρέος είναι μεταξύ τρεις και επτά φορές το παγκόσμιο ΑΕΠ. Είναι επομένως αδύνατο να αποπληρωθεί χωρίς μια τεράστια σεισάχθεια ή έναν πόλεμο που θα διαγράψει μονοκοντυλιά μεγάλο μέρος του. Στην Ελλάδα το δημόσιο χρέος βρίσκεται στο 230% του ΑΕΠ και το ιδιωτικό φτάνει στα 234 δισ., 106 προς το κράτος, 92 προς τις τράπεζες και 36 προς τα ασφαλιστικά ταμεία.

Στα χρόνια των μνημονίων, όλοι συζητούσαμε για το (κρατικό) χρέος. Πώς μεγάλωσε, γιατί δεν το ξέραμε, πώς μπορεί να «κουρευτεί» για να μην καταστραφούν πλήρως το κοινωνικό κράτος και το λαϊκό εισόδημα.

Στην πρόσφατη αντιπαράθεση για τον Πτωχευτικό Κώδικα όμως, τα ιλιγγιώδη ποσά του (ιδιωτικού) χρέους δεν συζητήθηκαν ιδιαίτερα ούτε ακούσαμε τους λόγους της τεράστιας αύξησης. Αλλά εδώ βρίσκεται η μεγάλη ευθύνη κυβερνήσεων και ιδεολογιών που οδήγησαν τους πολίτες στο χρέος και σήμερα με τον πτωχευτικό νόμο καταστρέφουν τις λίγες ελπίδες των υπερχρεωμένων νοικοκυριών. Πώς φτάσαμε εδώ;

Μετά την πτώση του κομμουνισμού ο οικονομικός φιλελευθερισμός ήταν κύρια επιλογή των κυβερνήσεων. Ενώ εξαφανιζόταν η πρωτογενής οικονομική δραστηριότητα, η χώρα καλούνταν να πιστέψει ότι λεφτά πάντα θα υπάρχουν, αρκεί να ξέρει κανείς πού να ψάξει.

Η συνεχής διαφήμιση του χρηματιστηρίου, σαν να πρόκειται για ένα καζίνο στο οποίο πάντα κερδίζεις, η προσφορά δανείων με χαμηλά επιτόκια, η καταναλωτική μανία και το lifestyle έγιναν βασική οικονομική πολιτική. Τα εύκολα και φτηνά δάνεια και η κατανάλωση συνδύαζαν την οικονομική ανάπτυξη με την ατομική ευτυχία και την κοινωνική κινητικότητα.

Ο ατομικός πλουτισμός, η κατανάλωση και ο ευδαιμονισμός παντρεύουν την ιδιωτική επιθυμία με το κοινό καλό. Πρέπει να χρησιμοποιούμε τη ζωή σαν το κεφάλαιό μας και να ασκούμε μια ψεύτικη «ελευθερία επιλογών» επενδύοντας στην παιδεία, την υγεία, την ασφάλεια της οικογένειας, καθώς το κοινωνικό κράτος υποχωρεί από τις υποσχέσεις του αλλά απαιτεί εμείς να τηρούμε τις δικές μας. Για να καλύψει τις βασικές του ανάγκες, ο χρεωμένος πρέπει συνεχώς να δανείζεται για να αγοράσει αυτά που μέχρι σήμερα θεωρούσαμε δικαιώματα και μετά να δανείζεται ξανά για να πληρώσει τα παλιά δάνεια.

Οι ιδιωτικές κλινικές, τα κολέγια, οι οίκοι ευγηρίας, οι κεφαλαιοποιητικές συντάξεις είναι όλα συμπτώματα του νέου ανθρώπου: είμαστε όλοι οφειλέτες, ανταγωνιστές, μικρο-επιχειρηματίες του εαυτού και της οικογένειάς μας. Το χρέος λειτουργεί σαν το φροϋδικό υπερεγώ: όσο περισσότερο το υπακούς και το υπηρετείς τόσο γίνεται πιο απαιτητικό, βάναυσο, σαδιστικά αχόρταγο.

Ο χρεωμένος εργαζόμενος που έχει ένα εξοχικό και λίγες μετοχές αρχίζει να πιστεύει ότι η ελευθερία της επιλογής και η οικονομική ευθύνη είναι τα βασικά κριτήρια της επιτυχίας. Τα δικαιώματα του καταναλωτή, μας έλεγαν, θα επισκίαζαν την υποχώρηση των εργασιακών και πολιτικών δικαιωμάτων. Αυτός είναι ο «λαϊκός καπιταλισμός» που λάνσαρε η Μ. Θάτσερ. Τα αμερικανικά ενυπόθηκα στεγαστικά δάνεια των φτωχών (sub-prime mortgages) έγιναν καταλύτης για τη χρηματοπιστωτική κρίση του 2008, όταν οι άνθρωποι δεν μπορούσαν να πληρώσουν. Εδειξαν ότι ο άπληστος καπιταλισμός δεν διστάζει να επενδύει στη γυμνή ζωή ανθρώπων που δεν μπορούν να δώσουν καμία άλλη εγγύηση πέρα από τον εαυτό τους.

Η επέκταση λοιπόν της χρεοκοπίας από τις επιχειρήσεις στα άτομα, τα νοικοκυριά και τους συνταξιούχους του Πτωχευτικού αποτελεί τη λογική κατάληξη μιας πολιτικής που γιγάντωσε το οικονομικό χρέος και δημιούργησε τον οφειλέτη-όμηρο του καπιταλισμού. Κανένα περιουσιακό στοιχείο του χρεώστη, ούτε η πρώτη κατοικία, δεν προστατεύεται πια από τους δανειστές.

Ο οφειλέτης μένει υπόχρεος και μετά την πτώχευση, με το μελλοντικό του εισόδημα να πηγαίνει στους πιστωτές εφόσον υπερβαίνει τις «εύλογες» δαπάνες διαβίωσης των 611 ευρώ τον μήνα. Ο χρεοκοπημένος επιχειρηματίας χάνει το μαγαζί του. Ο χρεοκοπημένος μικροαστός χάνει το σπίτι, τη ζωή και την αξιοπρέπειά του. Εχει αποτύχει. Οι κυρώσεις για την παραβίαση της οικονομικής του ευθύνης -της μόνης που ξέρει ο homo oeconomicus- είναι καταιγιστικές.

Ο Φρειδερίκος Νίτσε γράφει στη «Γενεαλογία της Ηθικής» ότι οι ανθρώπινες κοινωνίες ξεπέρασαν την πρωτόγονη μορφή τους με τη δημιουργία ενός τύπου ανθρώπου που μπορεί να υπόσχεται ότι θα ξεπληρώσει τα χρέη του. Η υπόσχεση είναι τρόπος ελέγχου της μελλοντικής συμπεριφοράς. Η υπόσχεση, το χρέος και η αποπληρωμή του ουδετεροποιούν τον χρόνο. Ενώνουν παρόν, μέλλον και παρελθόν, κάνοντας το μέλλον όμηρο της παρελθούσας υπόσχεσης. Οι μεγάλες μονοθεϊστικές θρησκείες έστρεψαν το χρέος προς τον Θεό και το απολυτοποίησαν κάνοντας την εξόφλησή του αδύνατη. Ετσι το χρέος ηθικοποιείται και εσωτερικεύεται, γίνεται μια συνεχής βασανιστική ενοχή.

Το χρέος είναι λοιπόν κοινωνική σχέση και ηθική έννοια και δευτερευόντως οικονομικό. Ο χρεωμένος δουλεύει για να αποπληρώσει το δάνειο και δέχεται ότι είναι ηθικά ένοχος αν δεν μπορεί να το εξοφλήσει. Για τον χρεώστη, ο χρόνος υποθηκεύεται, γίνεται μετρήσιμος και προβλέψιμος, το παρόν και το μέλλον μια ευθεία γραμμή που πρέπει να οδηγεί ανεπιστρεπτί στην εξιλέωση.

Η ηθική συμπύκνωση του χρόνου και η αναστολή του μέλλοντος γίνονται μόνιμο χαρακτηριστικό της ζωής του. Η δυνατότητα αντίστασης και ανυπακοής εξαλείφεται αφού όλες οι ενέργειές του πρέπει να καθοδηγούνται από την υποχρέωση αποπληρωμής. Η ζωή και η συμπεριφορά του χρεωμένου είναι διαφανείς, εκτεθειμένες σε συνεχή έλεγχο, αξιολόγηση και αποτίμηση. Ο χρεωμένος άνθρωπος δεν είναι αυτόνομος, καταδιώκεται από ανασφάλεια, τύψεις, αίσθηση αποτυχίας. Εξαρτάται από τον δανειστή περισσότερο απ’ ό,τι ο εργαζόμενος από τον εργοδότη.

Το χρέος είναι λοιπόν κυρίως μηχανισμός πειθάρχησης και εκπαίδευσης. Γι’ αυτό οι νεοφιλελεύθερες κοινωνίες αποτελούν μηχανές χρέους. Ολοι πρέπει να γίνουμε μικρο-καπιταλιστές του εαυτού μας. Ο πραγματικός στόχος του δανεισμού χρημάτων σε έναν οφειλέτη δεν είναι η επιστροφή του χρέους με κέρδος, αλλά η αδιάλειπτη συνέχιση του χρέους που ακόμη και μετά την πτώχευση κρατάει τον οφειλέτη σε διαρκή εξάρτηση. Αν λοιπόν είμαστε υπεύθυνοι μόνο για την οικονομική μας επιτυχία, δεν αποτελεί έκπληξη ότι η ηθική ευθύνη της αλληλεγγύης δεν βρίσκεται ψηλά στις προτεραιότητες της κοινωνίας. Η λογική πίσω από τον Πτωχευτικό είναι αυτή που οδηγεί στην αποτυχία της κυβέρνησης στην πανδημία.

*Καθηγητής του Πανεπιστημίου του Λονδίνου και πρόεδρος του Ιδρύματος «Νίκος Πουλαντζάς»

2024 © left.gr | στείλτε μας νεα, σχόλια ή παρατηρήσεις στο [email protected]
§ Όροι χρήσης για αναδημοσιεύσεις Αναφορά Δημιουργού-Μη Εμπορική Χρήση 3.0 Μη εισαγόμενο (CC BY-NC 3.0)