Λέγαμε στο προηγούμενο ότι η αλαζονική δήλωση του Μπόρις Τζόνσον ότι τα μέτρα αποτυγχάνουν γιατί οι Βρετανοί «αγαπούν την ελευθερία» μάς επιτρέπει να κατανοήσουμε τους βαθύτερους ιδεολογικούς λόγους για τη δικαιολόγηση της δραματικής αποτυχίας των κυβερνητικών μέτρων λόγω έλλειψης «ατομικής ευθύνης».
Δυστυχώς στην Ελλάδα η συζήτηση περί ευθύνης έχει περιοριστεί στην αντιπαράθεση μεταξύ «κρατικής» και «ατομικής», μιας ακόμη παραλλαγής της «αιώνιας» αντίθεσης κράτους και ιδιωτών. Ετσι, η ιδιαιτερότητα της ηθικής και η σημασία της ιδεολογίας χάνονται σε μια σειρά γενικόλογων κοινοτοπιών.
Παρουσιάσαμε στο προηγούμενο την κοινωνιολογική διάσταση της διαχείρισης της ατομικής συμπεριφοράς, τις προϋποθέσεις επιτυχίας της και τα δραματικά λάθη της κυβέρνησης Μητσοτάκη στη δεύτερη φάση της επιδημίας. Εξηγήσαμε ότι η συνταγματική ευθύνη για σημαντική αποτυχία κυβερνητικών πολιτικών οδηγεί στην παραίτηση του αρμόδιου υπουργού. Νομίζω ότι πλησιάζουμε σε αυτό το σημείο με τη συνεχή αύξηση των κρουσμάτων και των θυμάτων. Μια παραίτηση αρμοδίων υπουργών θα έδινε νέα ώθηση και αξιοπιστία στα μέτρα της κυβέρνησης. Σήμερα εξετάζουμε την κρίσιμη «αντίφαση» μεταξύ ελευθερίας και ευθύνης.
Κάθε είδους ευθύνη πηγάζει από ένα πλέγμα κανόνων και συμβάσεων που υποδεικνύουν ή επιβάλλουν συγκεκριμένη συμπεριφορά. Ο νόμος, η ηθική, η αλληλεγγύη, η οικογενειακή ή ερωτική σχέση δημιουργούν συγκεκριμένες υποχρεώσεις, την ανάλογη ευθύνη συμμόρφωσης και επιβάλλουν κυρώσεις σε περίπτωση παραβίασής τους. Το μεταπολεμικό σύστημα των κοινωνικών ασφαλίσεων στηρίχτηκε στην κοινωνική αλληλεγγύη. Ο πολίτης δεν ευθύνεται για τις ατυχίες της ζωής, την ασθένεια, την αναπηρία, τη φτώχεια, το εργατικό ατύχημα που έχουν αντικειμενικές αιτίες.
Εξαρτώνται από την ταξική θέση, την κατάσταση της υγείας, τις περιορισμένες υλικές δυνατότητες πολλών να αντιμετωπίσουν τις μεγάλες δυσκολίες και την απρόβλεπτη ατυχία. Τα ρίσκα της σύγχρονης ζωής είναι ποικίλα. Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε εκ των προτέρων αν και πότε θα δεχτούμε κάποιο πλήγμα. H αδυναμία ατομικής αντιμετώπισης των δεινών της ζωής και η άγνοια του μέλλοντος βρίσκονται πίσω από τη λογική της κοινωνικής αλληλεγγύης που εκφράζει το κοινωνικό κράτος.
Η εξάρτησή μας από τους άλλους και η κοινωνική συνύπαρξη δημιουργεί την υποχρέωση αλληλεγγύης. Εκφράζεται κυρίως με τη φορολογία, αλλά και την προσωπική προσφορά, τη συμμετοχή σε οργανώσεις και καμπάνιες προστασίας των αδυνάτων. Οι κοινωνικές ασφαλίσεις μειώνουν τις ανισότητες του καπιταλισμού και περιορίζουν εν μέρει την καταστροφική επέμβαση του τυχαίου. Αποτελούν μια μορφή οριζόντιας αναδιανομής που συμπληρώνει την κάθετη της προοδευτικής φορολόγησης. Η ευθύνη της αλληλεγγύης είναι ηθική και αμοιβαία: συμμετέχω στην προστασία των αδυνάτων γιατί το απαιτεί η ηθική. Θα προστατευτώ κι εγώ αν ατυχήσω.
Για τους φιλελεύθερους η ευθύνη είναι οικονομική, όχι ηθική. Ελευθερία είναι η απουσία «εξωτερικών εμποδίων», κατά την κλασική διατύπωση του Χομπς. Το άτομο διαχωρίζεται ριζικά από τον κόσμο και από τους άλλους που γίνονται είτε εχθροί είτε όργανα των σχεδίων μας. Εδώ ψηλαφίζουμε τη σύνδεση φιλελευθερισμού και καταστολής, νεοφιλελευθερισμού και κατάστασης ανάγκης.
Στις προνεωτερικές κοινότητες, ο Θεός ή η φύση ή η παράδοση θεμελίωναν μια ηθική του αγαθού, της αρετής και των καθηκόντων. Στη νεωτερικότητα, όταν η ηθική της αρετής αντικαταστάθηκε από τον ωφελιμισμό και τα ατομικά δικαιώματα, μόνο εξωτερικοί περιορισμοί μπορούν να συγκρατούν τον κυρίαρχο εγωκεντρισμό. Το τιμωρητικό δίκαιο, η καταστολή και η αστυνόμευση αποτελούν τον αναγκαίο σύντροφο της ατομικής ελευθερίας που δεν περιορίζεται από την ευθύνη της αρετής, την αλληλεγγύη της κοινότητας ή τη φωνή της συνείδησης. Αυτή είναι η ελευθερία του Τζόνσον.
Το κοινωνικό κράτος περιόρισε τον εγωκεντρισμό με τον προσωρινό γάμο ευκαιρίας μεταξύ καπιταλισμού και κοινωνικής δικαιοσύνης. Αλλά από τη δεκαετία των 1980, κοινωνικά προβλήματα –η ανεργία, η φτώχεια, η αρρώστια– μεταφέρθηκαν από το κράτος στην ατομική ευθύνη και επαναπροσδιορίστηκαν ως ατομικές αποτυχίες, αποτέλεσμα τεμπελιάς, έλλειψης προσπάθειας, ανικανότητας.
«Στις δυτικές χώρες το πρόβλημά μας δεν είναι πια η φτώχεια» δήλωνε η Θάτσερ. «Υπάρχει ακόμη φτώχεια, επειδή οι άνθρωποι δεν ξέρουν πώς να προγραμματίσουν τη ζωή τους και πώς να ξοδεύουν τα λεφτά τους. Η φτώχεια αποτελεί προσωπικό ελάττωμα». Οταν συμπλήρωσε ότι «δεν υπάρχει κοινωνία, μόνο άτομα και οικογένειες» δικαιολόγησε «θεωρητικά» τις ιδιωτικοποιήσεις, την υποχώρηση του κοινωνικού κράτους, και τη συμπληρωματική τεράστια αύξηση της καταστολής. Το άτομο έγινε υπεύθυνο για την παιδεία, την υγεία, την ασφάλιση και τη μέριμνα της οικογένειάς του.
Η ερμηνεία της ευθύνης ως ατομικής και οικονομικής αντικατέστησε την ηθική ευθύνη της αλληλεγγύης. Η «ατομική ευθύνη» αδιαφορεί για τις ανισότητες που παραμορφώνουν την κοινωνία. Βασίζεται στον ψευδή ισχυρισμό ότι έχουμε όλοι την ίδια δυνατότητα να αποφασίζουμε για τη ζωή και τις περιστάσεις μας.
Η πανδημία έδειξε ξεκάθαρα το απατηλό αυτής της άποψης. Κάποιος που μπορεί να εργάζεται από το σπίτι ή πάει στη δουλειά με αυτοκίνητο δεν έχει τις ίδιες επιλογές με έναν οδοκαθαριστή ή υπάλληλο σουπερμάρκετ. Οταν λες στους πολίτες διαρκώς ότι ελευθερία είναι η επιδίωξη του ιδιωτικού συμφέροντος και μόνη ευθύνη η προσωπική σου οικονομική επιτυχία, η επίκληση της ηθικής ευθύνης στην πανδημία για την προστασία των άλλων δεν πείθει. Το κλομπ του αστυνόμου αποτελεί τον κύριο τρόπο για να υπακούσουν οι «κτητικοί ατομιστές» σε μέτρα που περιορίζουν την ελευθερία τους.).
Αλλά το πρόβλημα είναι μεγαλύτερο. Η μακροχρόνια ανεργία, η φτώχεια, η αρρώστια δεν θεωρούνται πια αποτέλεσμα ατυχίας για την οποία πρέπει να μεριμνά το κράτος, αλλά μόνιμα συστατικά της κοινωνικής πραγματικότητας. Η αντιμετώπιση της πανδημίας αποτελεί επομένως θέμα κατανομής ρίσκου σε μια κοινωνία περιορισμένης αλληλεγγύης. Επειδή όμως ξέρουμε περισσότερα για τους κινδυνολόγους παράγοντες –το προσδόκιμο ηλικίας, η πιθανότητα ατυχήματος, ανεργίας ή αναπηρίας– το ρίσκο δεν αφορά γενικές κατηγορίες, τάξη, μειονότητες, αναπηρία. Εχει εξατομικευτεί. Ο καθένας μπορεί να υπολογίζει τους δικούς του κινδύνους και να τους ασφαλίζει. Ευθύνη μου είναι να αποφεύγω μόνο πράξεις μου που μπορεί να έχουν ανεπιθύμητα αποτελέσματα για μένα.
Οσοι ξέρουν ότι η πιθανότητα σοβαρής ασθένειας είναι μικρή για τους ίδιους δεν έχουν λόγο να αποφεύγουν τις συναθροίσεις, τα πάρτι και ό,τι άλλο επιθυμούν. Μόνο όποιος πιστεύει ότι η ευθύνη είναι ηθική και προέρχεται από την αλληλεγγύη προσπαθεί να προστατεύσει τους άλλους. Για τον ατομιστή, η προστασία των άλλων είναι δική τους υπόθεση: οι ηλικιωμένοι και όσοι έχουν υποκείμενα νοσήματα πρέπει να μη βγαίνουν από το σπίτι. Η ευθύνη του φιλελεύθερου είναι να προβλέπει, να αποφεύγει και να ασφαλίζει τις δικές του ατυχίες. Η ευθύνη για τους άλλους είναι αντίθετη με την «ελευθερία» του. Ο Τζόνσον και ο Μητσοτάκης πρέπει να ψάχνουν την ιδεολογία τους για την αποτυχία των μέτρων.
Να προσθέσω ότι στοιχειώδες λάθος στην προσπάθεια χειραγώγησης της συμπεριφοράς είναι να λέγεται συνεχώς ότι μεγάλος αριθμός δεν υπακούει: συναθροίζονται στις πλατείες, πίνουν, φιλιούνται. Η παραδοχή ότι μια συμπεριφορά που η κυβέρνηση προσπαθεί να σταματήσει είναι διαδεδομένη, την διαφημίζει και την κανονικοποιεί. Οταν η κυβέρνηση τονίζει την έξαρση της «παραβατικότητας», την κάνει πραγματικότητα με έναν ακόμη τρόπο. Υπάρχουν, άραγε, στους κυβερνητικούς συμβούλους επιστήμονες πέρα από τους γιατρούς που να καταλαβαίνουν το σύνολο της ανθρώπινης συμπεριφοράς;
* Ο Κ. Δουζίνας είναι καθηγητής του Πανεπιστημίου του Λονδίνου και πρόεδρος του Ιδρύματος «Νίκος Πουλαντζάς»
