Η «νέα παγκόσμια τάξη» και το «τέλος της Ιστορίας» διακηρύχτηκαν μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου. Ηταν η συντομότερη φάση στην Ιστορία. Τέλειωσε με το ξεφούσκωμα της χρηματοπιστωτικής φούσκας, κεντρικής στρατηγικής του νεοφιλελεύθερου εκσυγχρονισμού, και τις παγκόσμιες αντιστάσεις που ξέσπασαν παντού και συνεχίζονται σήμερα.
Ούτε οι κατεστημένοι ούτε και οι ριζοσπάστες θεωρητικοί είχαν προβλέψει το κύμα αυτό και το παρομοίωσαν με ιστορικά προηγούμενα. Ενας πρώην διευθυντής των βρετανικών μυστικών υπηρεσιών δήλωσε ότι «πρόκειται για επαναστατικό κύμα, όπως το 1848», ενώ για τον Πολ Μέισον υπήρχαν σημαντικές ομοιότητες «με το 1848 και με το κύμα της δυσαρέσκειας που προηγήθηκε του 1914». Ο φιλόσοφος Αλέν Μπαντιού διαπίστωσε μια «επιστροφή της Ιστορίας».
Η νέα εποχή αποτελεί μια μεταβατική περίοδο αστάθειας, αβεβαιότητας, γεμάτης ανασφάλεια και φόβο για το μέλλον. Η παγκοσμιοποίηση, ο επιθετικός νεοφιλελευθερισμός, οι ριζικές αλλαγές στις συνθήκες εργασίας και τον τρόπο κοινωνικής αναπαραγωγής οδηγούν σε μια σταδιακή μετάλλαξη όλων των κοινωνικών σταθερών και πολιτικών θεσμών στην εσωτερική και διεθνή πολιτική. Ενώ όλοι μιλούν για τις τεχνολογικές και οικονομικές επιπτώσεις της «τέταρτης» βιομηχανικής επανάστασης, ο θεσμικός σκελετός –Σύνταγμα, κοινοβουλευτισμός, κόμματα, συνδικάτα– παραμένει πεισματικά και αναχρονιστικά κολλημένος στον 20ό αιώνα.
Αυτή η αναντιστοιχία έχει οδηγήσει στη ρευστοποίηση της κοινωνικής οργάνωσης, τη διάλυση της κοινωνικής συνοχής, την παρακμή των κομμάτων και άλλων ενδιάμεσων θεσμών μεσολάβησης, την αποσύνδεση της κοινωνικής δυναμικής από την τυπική πολιτική εκπροσώπηση. Σ’ αυτό το έδαφος θεμελιώθηκαν οι απρόβλεπτες λαϊκές εξεγέρσεις αλλά και ο δεξιός λαϊκισμός. Αυτό είναι το δίπολο που θα χαρακτηρίσει τα επόμενα χρόνια.
Η πανδημία επιτάχυνε τη διαδικασία εξαέρωσης της κοινωνικής και πολιτικής σταθερότητας. Αλλά μας θύμισε τις αξίες και τους θεσμούς που μπορούν να προστατεύσουν. Η ζωή σταμάτησε σ’ όλο τον κόσμο σαν να κατέβηκε ένας παγκόσμιος γενικός, παρ’ ότι μας έλεγαν ότι δεν μπορεί να επιβραδυνθεί η οικονομία για να προστατευθεί ο πλανήτης από την κλιματική καταστροφή.
Αντιμετωπίσαμε την κοινωνική και βιολογική μας ευαλωτότητα, που είχαν αποκρύψει ο ναρκισσισμός και ο καταναλωτισμός της προηγούμενης πλαστής ευημερίας. Καταλάβαμε ότι στην κατάσταση εξαίρεσης δεν μας σώζει ο ατομισμός αλλά η κοινωνική αλληλεγγύη και η έγνοια για τον άλλο. Μόνο τα δημόσια αγαθά και υπηρεσίες εξασφαλίζουν τη βιολογική και κοινωνική επιβίωση. Εχουμε παντού την επιστροφή του κράτους, την αναγνώριση της σημασίας των δημόσιων αγαθών, της υγείας, της παιδείας, της κοινωνικής πρόνοιας.
Ο,τι δεν πέτυχε η Αριστερά, το έκανε ο κορονοϊός. Το κοινωνικό κράτος, που τόσο δαιμονοποιήθηκε την προηγούμενη περίοδο, μεταμορφώθηκε από αναξιόπιστο, αναποτελεσματικό «πατερούλη» σε στιβαρό αρωγό και λυτρωτή στα δύσκολα. Στην Αγγλία, το απαξιωμένο «κράτος γιαγιά» (nanny state) έγινε το «απαραίτητο» κράτος που σώζει την υγεία και τις δουλειές. Οι δεξιοί ηγέτες δεν έγιναν βέβαια ξαφνικά σοσιαλιστές.
Η πανδημία τούς υποχρέωσε να εφαρμόσουν πολιτικές αντίθετες με την ιδεολογία τους, αλλά κατάλαβαν και τη μεταστροφή της κοινής γνώμης. Ακόμη και προμαχώνες του νεοφιλελευθερισμού εγκατέλειψαν προσωρινά τις κυρίαρχες θεωρίες.
Οι Financial Times έγραψαν ότι «ριζικές μεταρρυθμίσεις που αντιστρέφουν την πολιτική κατεύθυνση των τελευταίων τεσσάρων δεκαετιών πρέπει να μπουν στο τραπέζι». Το Ινστιτούτο Ανταμ Σμιθ, πρωτοπόρος του νεοφιλελευθερισμού, αποδέχτηκε την αύξηση του χρέους, των δημόσιων δαπανών και των κρατικών επενδύσεων. Αλλά συμπλήρωνε ότι πρέπει να υπάρξουν σύντομα μέτρα μείωσης της φορολογίας, προσθέτοντας ότι μακροπρόθεσμα το κράτος δεν έχει δουλειά στην οικονομία.
Ολα αυτά δείχνουν ότι η πανδημία αποτελεί σοβαρή απειλή για την παντοδυναμία των αγορών. Βέβαια οι Γερμανοί ορντοφιλελεύθεροι πίστευαν πάντα ότι οι αγορές χρειάζονται ισχυρή κρατική παρέμβαση, απόλυτη πειθάρχηση της κοινωνίας και αυστηρές κυρώσεις για όσους παραβαίνουν τους κανόνες. Το είδαμε στα μνημόνια, το βλέπουμε τώρα σε διαφορετικές συνθήκες.
Δεν υπάρχει η παραμικρή βεβαιότητα ότι οι πολιτικές λιτότητας θα εγκαταλειφθούν μόνιμα. Η προσαρμοστικότητα του καπιταλισμού σημαίνει πως κάνει ό,τι μπορεί για να επιβιώσει. Η πρόσφατη σημαντική και παράδοξη άνοδος των μεγάλων χρηματιστηρίων δείχνει ότι το κεφάλαιο φοβάται το μέλλον λιγότερο από τους εργαζομένους. Αλλά για πρώτη φορά η απόρριψη του νεοφιλελευθερισμού μπαίνει στην ιστορική ατζέντα.
Οι αξίες που αναδείχθηκαν στην πανδημία αποτελούν παρακαταθήκη της Αριστεράς. Η Δεξιά τις υιοθέτησε αναγκαστικά και προσωρινά για να τις ουδετεροποιήσει. Η επιστροφή στην προηγούμενη «κανονικότητα» θα αποτελέσει απογαλακτισμό από τον «εθισμό» στην κρατική παρέμβαση. «Εχουμε καπιταλισμό», όπως είπε Ελληνας υπουργός, να μην ξεχνιόμαστε. Αλλά η αίσθηση ότι «δεν μπορούμε να γυρίσουμε εκεί που ήμασταν πριν» είναι παντού διάχυτη. Ας πούμε ξεκάθαρα λοιπόν ότι εμείς οι πολίτες με τη δράση μας περιορίσαμε την υγειονομική καταστροφή. Αυτό πρέπει να μας δίνει αυτοπεποίθηση στη νέα δύσκολη περίοδο. Το κυβερνητικό success story αποτελεί θλιβερή και θανατερή επανάληψη του 2014.
Θα γίνει όμως η κοινωνική ευαισθητοποίηση κίνημα για πολιτικό μετασχηματισμό, όπως το 2015; Αν μετά την πανδημία τα κράτη ξαναγυρίσουν στο business as usual, οι αντιδράσεις του κόσμου, κυρίως της νεολαίας, θα γίνουν παντού μαζικές, ανατρεπτικές. Ο κόσμος εξεγείρεται όταν η κατάσταση είναι απελπιστική αλλά και όταν ματαιώνονται οι εύλογες προσδοκίες. Η ολοκλήρωση της παλινόρθωσης θα σημάνει την καταστροφή της ελπίδας με ηθικό ορίζοντα τον κυνισμό και τον μηδενισμό.
Σ’ αυτό το περιβάλλον όλοι μας, κυρίως η νεολαία, θα κληθούμε να πάρουμε τις αποφάσεις για ένταξη σε συλλογικές δράσεις ή για στροφή στον αμυντικό ατομισμό. Στην Ελλάδα, οι διαδηλώσεις, οι απεργίες και οι καταλήψεις των πλατειών αποτέλεσαν βασικό λόγο για την άνοδο της Αριστεράς. Τα μέτρα της κυβέρνησης για τη στήριξη της εργασίας και του κοινωνικού κράτους είναι τελείως δυσανάλογα προς το μέγεθος της καταστροφής. Οι αντιστάσεις αποτελούν τον πιθανό ορίζοντα της επόμενης περιόδου. Εδώ εντάσσεται ο νόμος για τον περιορισμό των διαδηλώσεων και την ενίσχυση της καταστολής.
Η ευθύνη της Αριστεράς είναι μεγάλη. Η πανδημία δημιούργησε το απαραίτητο ιδεολογικό υπόβαθρο για να μιλήσει στην κοινωνία. Η αξιακή επανατοποθέτηση ανοίγει τη δυνατότητα ενός συνολικού κοινωνικού μετασχηματισμού. Πρέπει να μεταφράσουμε τις αξιακές αποδοχές σε μόνιμες πολιτικές.
σημαίνει ότι πέρα από την καθημερινή αντιπολίτευση πρέπει να σκιαγραφήσουμε τη μεγάλη εικόνα. Τα περισσότερα και πιο δίκαια οικονομικά μέτρα πρέπει να γίνουν μέρος ένα μεγάλου προγράμματος κοινωνικής αλλαγής και παραγωγικής ανασυγκρότησης βασισμένης στις αξίες που ανέδειξε η πανδημία: δημόσια αγαθά, κοινωνική δικαιοσύνη, αλληλεγγύη, προστασία του πλανήτη.
Η Αριστερά χρειάζεται να δώσει σύγχρονο νόημα στο όραμα, στις παλιές της αξίες και στους θεσμούς, μια και τραυματίστηκαν τον 20ό αιώνα. Δεν αρκεί η απαραίτητη αντιπολιτευτική ρητορική, ούτε η επιβαλλόμενη απάντηση στα ανεπαρκή οικονομικά μέτρα της κυβέρνησης. Χρειάζεται ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο που θα βάλει τα δημόσια αγαθά στο κέντρο και θα διαμορφωθεί μέσα από μεγάλο κοινωνικό διάλογο. Η εμπειρία και τα λάθη της κυβέρνησης πρέπει να εξεταστούν, τα μαθήματα να γενικευτούν.
Πρέπει να μιλήσουμε για τη μείωση των ανισοτήτων, οι οποίες γιγαντώθηκαν στην κρίση, με τη φορολόγηση του μεγάλου πλούτου και εισοδήματος για να ενισχυθούν το κοινωνικό κράτος και τα μεσαία στρώματα. Εχουμε μπροστά μας μια μεγάλη πάλη ιδεών. Το δίλημμα είναι σαφές: είτε πετυχαίνουμε τη μονιμοποίηση των αξιών που αναδείχτηκαν στην πανδημία είτε επιστρέφουμε στα χρόνια της αντίστασης.
* Καθηγητής του Πανεπιστημίου του Λονδίνου και πρόεδρος του Ινστιτούτου «Νίκος Πουλαντζάς»
