«Μπορείς, αλλά όχι μόνος!». «Eυθύνεσαι, αλλά όχι μόνο εσύ». Και αντίστροφα: «Μπορούν οι άλλοι, όχι όμως αν κι εσύ δεν κινηθείς. Φταίει το κράτος, αλλά κι εσύ δεν είσαι ανεύθυνος». Αυτή είναι η φιλοσοφία των στεγνών προγραμμάτων απεξάρτησης από τα ναρκωτικά, που εδώ και δεκαετίες, στη χώρα μας και αλλού, προσπαθούν να εξηγούν και να συμβάλλουν στην αλλαγή συμπεριφορών, επώδυνων και βαθιά ριζωμένων.
Γνωστή η αφορμή να ασχολούμαστε με ατομικές ευθύνες. Η χρήση της μάσκας, η τήρηση των κοινωνικών αποστάσεων, η ίδια η διάδοση του θανατηφόρου κορονοϊού χαρακτηρίστηκαν από την τηλεοπτική και την επιστημονική-τεχνοκρατική ρητορεία ως θέματα ατομικής ευθύνης. Πρόκειται για τη συγκυριακή υπενθύμιση ενός κεντρικού θέματος της νεωτερικής φιλοσοφίας, ιδίως της δυτικής, που θεμελιώνει την ιδέα της ατομικής ευθύνης στην ελευθερία βούλησης και δράσης του ανθρώπου. Στον άνθρωπο-υποκείμενο. Μπορώ να μην επεκταθώ, άλλωστε προ ημερών εδώ άλλος αρθρογράφος θύμισε τις ιστορικές και κοσμοθεωρητικές διαστάσεις του θέματος (βλ. Α. Παυλόπουλου, «Γιατί η ευθύνη είναι πρωτίστως κρατική», «Εφ.Συν.», 24/8).
Σε αντίθεση πάντως με τις κοσμοθεωρίες, οι συγκυρίες αλλάζουν άρδην τις κατευθύνσεις. Πλημμυρίδα και άμπωτη. Αλλοτε η έμφαση δίνεται στην ανάγκη της άνωθεν διαχείρισης και της κρατικής ευθύνης, άλλοτε κυριαρχούν (όπως τώρα) οι ιδέες και τα κελεύσματα της ατομικής ευθύνης. Συνήθως δεν είναι η ισορροπία το ζητούμενο των ρητόρων, αλλά η επικράτηση κάποιου ιδεολογικού -σε τελική ανάλυση εξουσιαστικού- ρεύματος. Σήμερα, η ισοπεδωτική κυριαρχία του λόγου περί ατομικής ευθύνης στα καλώς κουρδισμένα Μέσα δεν έχει μόνο τα νεοφιλελεύθερα κίνητρα για εξατομίκευση του πολίτη-πελάτη. Πάνω απ’ όλα επιδιώκει τον αποπροσανατολισμό. Επιβάλλεται να ξεχαστεί η ευθύνη του κράτους- οργανωμένης κοινωνίας να στηρίξει το κράτος πρόνοιας: να οργανώσει τις δημόσιες δομές περίθαλψης, να προσλάβει προσωπικό, να χρηματοδοτήσει την έρευνα, να διαθέτει εξοπλισμό αλλά και αναλώσιμα για τους μη έχοντες, να πυκνώσει τα δρομολόγια των μέσων μαζικής μεταφοράς.
Κι έτσι ο ένας φτάνει να δείχνει με το δάχτυλο τον άλλο αποσιωπώντας τις ευθύνες της πλευράς του. Από τη μια ο πολίτης αγνοεί στην κυκλοφορία και στις κοινωνικές συγκεντρώσεις τη μάσκα και παράγει στριμώγματα. Φορτώνει τα αίτια όλων των δεινών στο κράτος και σε φανταστικές συνωμοσίες. Από την άλλη τα φερέφωνα της άνωθεν εξουσίας απαλλάσσουν αγορές, διαπλοκές και υπηρεσίες, υποθάλπουν στοργικά τα κέρδη και ενοχοποιούν τα άτομα. Ενώ, διέξοδοι θα μπορούσαν να φανούν μόνο αν όλοι καταλάβουν ότι η αλλαγή αφορά μια σχέση που καλύπτει τους πάντες, ότι τόσο το σύστημα όσο και το άτομο πρέπει να αλλάξουν κι ότι την προτεραιότητα και το κύριο βάρος τα έχει ο ισχυρότερος. Δηλαδή το σύστημα.
* ομ. καθηγητής ΑΠΘ
