Παρά τις αντιδραστικές απόψεις κάποιων πολιτικών της συμφοράς, όπως ο Τραμπ και ο Μπολσονάρο, η κλιματική αλλαγή είναι μια αναμφισβήτητη πραγματικότητα. Το ζήτημα είναι τι κάνουμε για να την αποτρέψουμε. Αυτό είναι κυρίως το θέμα της συνέντευξης που έδωσε ο σουηδός διανοητής και συγγραφέας Αντρέας Μαλμ στον Ντομινίκ Μίλι, η οποία δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Jacobin στις 15 Ιουνίου 2020, με τίτλο «To Halt Climate Change, We Need an Ecological Leninism» [Για να σταματήσουμε την κλιματική αλλαγή, χρειαζόμαστε έναν οικολογικό λενινισμό] ( https://jacobinmag.com/2020/06/andreas-malm-coronavirus-covid-climate-change ). Η «Εποχή» δημοσιεύει σήμερα το μεγαλύτερο μέρος της συνέντευξης, η οποία στο σύνολό της θα αναρτηθεί σύντομα στην ιστοσελίδα της.
Ο Μαλμ υποστηρίζει ότι ο σοσιαλδημοκρατικός πράσινος κεϋνσιανισμός δεν μπορεί να αποτρέψει την κλιματική αλλαγή, η οποία απειλεί τον πλανήτη με καταστροφή. Κατά την άποψή του, υπάρχει ανάγκη για μια άμεση μετάβαση σε μια οικονομία απαλλαγμένη από τα ορυκτά καύσιμα, και αυτό μπορεί να γίνει μέσω μιας αντισταλινικής, λενινιστικής οικολογικής στρατηγικής, η οποία θα είναι έτοιμη να καταστείλει τις προσπάθειες όλων εκείνων που επιμένουν στη διατήρηση της υπάρχουσας κατάστασης.
Ανεξάρτητα από το βαθμό συμφωνίας με την ιδεολογική/πολιτική προσέγγιση του Μαλμ, θεωρούμε ότι αυτή συμβάλλει ουσιωδώς στη συζήτηση για ένα ριζοσπαστικό οικολογικό μετασχηματισμό, που θα υπερβαίνει τον καπιταλισμό, καθώς και για το ρόλο της κυβερνητικής εξουσίας σ’ αυτήν τη μετάβαση.
Ο Αντρέας Μαλμ είναι υπεύθυνος του μεταπτυχιακού προγράμματος «Ανθρώπινη Οικολογία» στο Πανεπιστήμιο του Λουντ και συγγραφέας του βιβλίου «Fossil Capital» [Εξορυκτικός καπιταλισμός*] (Verso, 2016), το οποίο τον έκανε ευρύτερα γνωστό στους κύκλους της Αριστεράς και της οικολογίας.
Χ. Γο.
Είναι φανερό ότι η Αριστερά αιφνιδιάστηκε από το ύψος της κρατικής παρέμβασης για την αντιμετώπιση της πανδημίας. Πολιτικές που μέχρι πριν από λίγους μήνες θα χλευάζονταν ως ανέφικτες από τους περισσότερους σχολιαστές του κυρίαρχου ρεύματος, σήμερα θεωρούνται δεδομένες. Είναι όλα αυτά η προαναγγελία θανάτου του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού; Θα μπορούσε στην πράξη να αποτελέσει μια ευκαιρία για την Αριστερά κινητοποίησης του κόσμου για τη στήριξη των δικών της κινημάτων και ιδεών;
Νομίζω ότι, γενικώς, οι κυβερνήσεις ακολουθούν αυτές τις πολιτικές, θεωρώντας ότι, όπως συμβαίνει πάντα, η κρίση θα τελειώσει και σύντομα θα υπάρξει ανάκαμψη. Μέχρι σήμερα, δεν νομίζω ότι έχει υπάρξει κάποια πρωτοβουλία για την αντιμετώπιση του COVID-19 που να πηγαίνει πέρα από την προσπάθεια να μείνει ζωντανό το σημερινό σύστημα. Ωστόσο, αυτό που συμβαίνει είναι μια ευκαιρία, υπό την έννοια ότι υπήρξε μια προσωρινή παύση πολλών δραστηριοτήτων που καταστρέφουν το περιβάλλον, οι μαζικές αεροπορικές μεταφορές σταμάτησαν, οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα μειώθηκαν, τα ορυκτά καύσιμα παραμένουν στο υπέδαφος, κλπ. Τώρα είναι η στιγμή που μπορούμε να πούμε στις κυβερνήσεις: «Αφού μπορείτε να επεμβαίνετε για να μας προστατεύσετε από τον ιό, μπορείτε να επέμβετε και για να μας προστατεύσετε από την κλιματική κρίση, που οι επιπτώσεις της είναι πολύ χειρότερες». Η τρέχουσα συγκυρία μας δίνει την ευκαιρία να αρνηθούμε την επιστροφή στην κανονικότητα και να εφαρμόσουμε κάτι που θα μοιάζει με ένα Πράσινο Νιου Ντιλ.
Ωστόσο, πρέπει να είμαστε ειλικρινείς ως προς την κατάσταση στην οποία βρισκόμαστε. Ο COVID-19 οδήγησε στην ξαφνική εξαφάνιση του κινήματος για την κλιματική δικαιοσύνη, όπως αυτό είχε διαμορφωθεί μέχρι το τέλος του 2019. Από τις αρχές του 2020, ο COVID-19 παρέλυσε εντελώς όλες τις πολλά υποσχόμενες εξελίξεις στο περιβαλλοντικό κίνημα: τα κινήματα «Παρασκευές για το Μέλλον» (Fridays for Future), «Εξέγερση κατά του Αφανισμού» (Extinction Rebellion), «Τέλος της Ιστορίας» (Ende Gelände), κ.λπ. Πρόκειται για μια μεγάλη καταστροφή. Πριν από την πανδημία υπήρχε μια αυξανόμενη δυναμική επιθετικής αποδιοργάνωσης της κανονικότητας, η οποία διακόπηκε, παρά τις προσπάθειες να μεταφερθούν προσωρινά αυτές οι δράσεις στον ψηφιακό χώρο, γιατί απλούστατα εκεί δεν υπάρχει τρόπος να ασκηθεί η ίδια πίεση.
Πρέπει, επίσης, να είμαστε ρεαλιστές ως προς το συσχετισμό δύναμης. Σήμερα το ζήτημα είναι ποιες δυνάμεις θα είναι στην καλύτερη θέση να επωφεληθούν από μια κατάσταση μαζικής ανεργίας και κοινωνικής αποδιάρθρωσης. Ίσως είμαι υπερβολικά απαισιόδοξος, αλλά μου φαίνεται ότι αυτές θα είναι οι δυνάμεις της άκρας Δεξιάς, για τον απλούστατο λόγο ότι αυτή ήταν σε πολύ ισχυρότερη θέση πριν από το ξέσπασμα του COVID-19, αλλά και γιατί η πανδημία ενίσχυσε ορισμένα νατιβιστικά πολιτικά παραδείγματα, με σημεία αναφοράς το κλείσιμο των συνόρων, την εθνική προτίμηση και την καχυποψία απέναντι στους ξένους. Αυτό είναι ένα σοβαρό πρόβλημα για το περιβαλλοντικό κίνημα, υπό την έννοια ότι οι ακροδεξιές δυνάμεις -ιδιαίτερα στην Ευρώπη, τις Ηνωμένες Πολιτείες και τη Βραζιλία- περιλαμβάνονται στους ισχυρότερους και θερμότερους υποστηρικτές του «εξορυκτικού καπιταλισμού». Αρνούνται την επιστημονική προσέγγιση της κλιματικής αλλαγής και προωθούν τη μαζική αποδάσωση και τις εξορύξεις ορυκτών καυσίμων. Συνεπώς, είναι σαφές ότι αν, για παράδειγμα, θέλουμε να κλείσουμε τα ορυχεία στη Γερμανία, θα πρέπει να συντρίψουμε πολιτικά την Εναλλακτική για τη Γερμανία, και αν θέλουμε να εμποδίσουμε τον αποδεκατισμό του τροπικού δάσους του Αμαζονίου, θα πρέπει να έρθουμε αντιμέτωποι με το πολιτικό κίνημα που στηρίζει τον Χαϊρ Μπολσονάρο. Δεν μπορεί να υπάρξει μετριασμός της κλιματικής αλλαγής χωρίς τη μαζική ήττα της Ακροδεξιάς στις αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες, αλλά και σε πολλά αναπτυσσόμενα κράτη.
Για να είναι αποτελεσματική η στρατηγική που έχει στόχο την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης, πρέπει να βρεθεί ένας τρόπος να συμπορευθούν το κίνημα για την περιβαλλοντική δικαιοσύνη, οι αγώνες της εργατικής τάξης και η εναντίωση στην άκρα Δεξιά. Ο τρόπος να βγούμε από την εν εξελίξει υγειονομική και οικονομική κρίση, είναι η οικοδόμηση ενός κινήματος ικανού να πετύχει μια γρήγορη απομάκρυνση από τα ορυκτά καύσιμα και όχι ένας πράσινος κεϋνσιανισμός, ούτε κάποιες επενδύσεις σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, που ενσωματώνονται στην οικονομία των ορυκτών καυσίμων. Απαιτείται η πραγματική καταστροφή αυτού του ίδιου του «εξορυκτικού καπιταλισμού», η οποία προϋποθέτει επίσης το άμεσο κλείσιμο των ορυχείων άνθρακα, καθώς και τον τερματισμό των μαζικών αεροπορικών μεταφορών. Αυτά μπορούν να γίνουν μόνο με μαζικές κρατικές επενδύσεις και αύξηση του κρατικού ελέγχου σε μεγάλους τομείς της οικονομίας. Κάθε κρίση είναι μια ευκαιρία για την Αριστερά, αλλά έχουμε αποδειχθεί αυθεντίες στην κατασπατάληση αυτών των ευκαιριών στο παρελθόν.
Ευθύνεται ο καπιταλισμός, όχι η ανθρωπότητα
Είσαι ένα από τα βασικά πρόσωπα που ασκούν κριτική στην έννοια της ανθρωποκαίνου γεωλογικής εποχής, έχοντας επινοήσει τον όρο «καπιταλόκαινος». Με το ξέσπασμα της πανδημίας του COVID-19 φαίνεται ότι αναβίωσε η έννοια της κοινής συλλογικής ευθύνης για την κρίση, που ίσως συμπυκνώνεται κατά τον καλύτερο τρόπο στο σύνθημα «ο κορονοϊός είναι το σύμπτωμα, το ανθρώπινο γένος είναι η ασθένεια». Πώς αντιδράς σ’ αυτήν την εξέλιξη;
Αυτό το επιχείρημα ότι το πρόβλημα είναι η ίδια η ανθρωπότητα, είναι σαν ένα φάντασμα που στοιχειώνει τη συζήτηση για το περιβάλλον. Πρόκειται για ένα καταστροφικό επιχείρημα, βαθιά λανθασμένο και πολιτικά επικίνδυνο. Τίποτα απ’ όσα λέγονται για την πανδημία του COVID-19 δεν το κάνει πιο πειστικό απ’ όσο ήταν πριν από αυτήν. Δεν είναι η ανθρωπότητα αυτή που φέρει την ευθύνη για την αποδάσωση, την παγκόσμια υπερθέρμανση και το εμπόριο της άγριας φύσης που είναι ο βασικός παράγοντας της εξάπλωσης των ζωονόσων∙ για όλα αυτά ευθύνεται το κεφάλαιο, ο καπιταλισμός.
Οι πολιτικές που εφαρμόζονται για την αντιμετώπιση της πανδημίας, επιδιώκουν να αντιμετωπίσουν μόνο το σύμπτωμα, δηλαδή τον ίδιο τον ιό, ενώ οι βασικές αιτίες της ούτε αναφέρθηκαν, ούτε αντιμετωπίστηκαν. Η ευθύνη για τον περιορισμό της εξάπλωσης της νόσου έχει ανατεθεί στους απλούς ανθρώπους. Όμως, δεν μπορούμε να αντιμετωπίσουμε τα αίτια των πανδημιών κάνοντας έκκληση στους πολίτες να αλλάξουν τον τρόπο ζωής τους, όπως δεν μπορούμε να αντιμετωπίσουμε την κλιματική αλλαγή αλλάζοντας τα καταναλωτικά πρότυπα. Πάρτε, για παράδειγμα, τους ελαιοφοίνικες, τα δένδρα που παράγουν το φοινικέλαιο, η καλλιέργεια των οποίων είναι μια από τις κύριες αιτίες που προκαλούν την αποδάσωση στους τροπικούς, κυρίως στην Νοτιοανατολική Ασία, όπου τεράστιοι αριθμοί νυχτερίδων και άλλων άγριων ζώων υποφέρουν από την καταπάτηση των δασικών εκτάσεων. Αν, εδώ στη Σουηδία, θέλω να φάω μια κρέπα, είναι σχεδόν αδύνατον να βρω έστω και μία που να μην περιέχει φοινικέλαιο, και ως καταναλωτής δεν μπορώ να κάνω τίποτα γι’ αυτό -την ευθύνη την έχει ο παραγωγός. Επιπλέον, η μεγαλύτερη ποσότητα του φοινικέλαιου δεν χρησιμοποιείται σε προϊόντα που αγοράζουν οι απλοί καταναλωτές, αλλά κυρίως σε βιομηχανικές διαδικασίες, τις οποίες δεν μπορούμε ούτε υποθετικά να αλλάξουμε με μια μεταβολή στην κατανάλωση.
Η κρατική εξουσία πρέπει να χρησιμοποιείται μόνο για να περιορίζει ορισμένες μορφές κατανάλωσης που καταστρέφουν το περιβάλλον, ή για να αλλάξει την παραγωγή;
Η κρατική εξουσία σαφώς πρέπει να χρησιμοποιείται για να εμποδίζει τις πολυτελείς εκπομπές αερίων που προκαλούν οι πλούσιοι –τα ιδιωτικά αεροπλάνα θα έπρεπε να απαγορευτούν εντελώς, όπως και τα SUV και άλλα οχήματα που καταναλώνουν εντελώς αδικαιολόγητες ποσότητες καυσίμων. Οι συγκεκριμένες απαγορεύσεις είναι ένας εύκολος στόχος του κινήματος για την κλιματική αλλαγή, δεδομένου ότι οι πηγές εκπομπής αέριων ρύπων είναι οι λιγότερο κοινωνικά αναγκαίες. Η κατάσταση είναι εντελώς διαφορετική στην περίπτωση, για παράδειγμα, του μεθανίου που εκλύεται από τους ορυζώνες στην Ινδία, όπου τα προβλήματα που προκαλούν οι εκπομπές αέριων ρύπων πρέπει να σταθμίζονται σε σχέση με την ανάγκη παραγωγής τροφίμων για τη συντήρηση των πληθυσμών. Η επιτυχημένη μετάβαση σε μια οικονομία απαλλαγμένη από τα ορυκτά καύσιμα δεν συνεπάγεται την εφαρμογή ενός πλήρους κρατικού οικονομικού σχεδιασμού και την επιβολή δελτίου στην ατομική κατανάλωση -καμία σχέση. Κάποιες μορφές κατανάλωσης πρέπει πράγματι να περιοριστούν ή να καταργηθούν εντελώς, αλλά αυτό δεν μπορεί να γίνει μέσω των αγορών ή με εκκλήσεις για ηθική κατανάλωση, παρά μόνο μέσω της κρατικής ρύθμισης.
Μια τέτοια ενίσχυση της κρατικής εξουσίας συνεπάγεται κινδύνους γραφειοκρατικοποίησης και αυταρχισμού. Παρά ταύτα, αν την ενεργειακή μετάβαση την προκαλέσουν οι λαϊκές δυνάμεις από τα κάτω, με τα κοινωνικά κινήματα να έχουν την εξουσία επί των κρατικών οργάνων που θα την πραγματοποιούν, τότε αυτοί οι κίνδυνοι μπορούν να τεθούν υπό έλεγχο. Μπορεί να φαίνεται ουτοπικό σ’ αυτή τη φάση, αλλά είναι σημαντικό να προτείνουμε να καταργηθούν οι οργανισμοί που έχουν σχεδιαστεί για να επιτηρούν και να ελέγχουν τους πληθυσμούς και να τους αναδιαμορφώσουμε σε αντικαπιταλιστική κατεύθυνση, μπλοκάροντας τις πηγές υπερθέρμανσης του πλανήτη και μετάδοσης ζωονόσων. Για παράδειγμα, μια πρόταση θα μπορούσε να είναι η κατάργηση των υπηρεσιών φύλαξης των συνόρων και η μετατροπή τους σε οργανισμούς για την πάταξη του εμπορίου άγριας ζωής.
Ανάγκη ανάληψης επείγουσας δράσης
Μιλώντας για ουτοπίες, φαίνεται σαν να απορρίπτεις εντελώς τα επιχειρήματα κάποιων αριστερών που ζητούν την επιτάχυνση της τεχνολογικής προόδου και υποστηρίζουν τον Πλήρως Αυτοματοποιημένο Πολυτελή Κομμουνισμό, προτείνοντας σε αντιδιαστολή την ιδέα ενός «οικολογικού πολεμικού κομμουνισμού». Μπορείς να μας εξηγήσεις το επιχείρημά σου;
Βρίσκω τις απόψεις στις οποίες στηρίζονται αυτές οι τεχνο-ουτοπικές προοπτικές εντελώς ανώριμες και άσχετες με την υλική πραγματικότητα. Η άποψη ότι είμαστε στα πρόθυρα της δημιουργίας ενός βασιλείου πρωτοφανούς υλικής αφθονίας δεν μπορεί να στηριχθεί λογικά, αν λάβουμε υπόψη τους σοβαρούς υλικούς περιορισμούς, στους οποίους περιλαμβάνονται η διάβρωση του εδάφους, ο μειούμενος κύκλος του πόσιμου νερού και η ανερχόμενη στάθμη της θάλασσας. Ακόμα και αν καταφέρναμε να σταματήσουμε όλες τις εκπομπές αερίων αυτή τη στιγμή, οι σοβαρές κλιματικές επιπτώσεις θα συνεχίζονταν για πολύ καιρό ακόμα.
Αναπτύσσω την ιδέα του οικολογικού πολεμικού κομμουνισμού ορμώμενος από την ανθεκτική στο χρόνο άποψη ότι ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος μας υποδεικνύει ένα μοντέλο για την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης, μια άποψη που ξανάρθε στην επικαιρότητα με τη συζήτηση για την πανδημία του COVID-19. Το επιχείρημά μου είναι ότι ενώ η κινητοποίηση του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου θα μπορούσε να είναι χρήσιμη, υπάρχουν και κάποια καθόλου ασήμαντα σημεία της που περιορίζουν την αναλογία της με τη σημερινή κατάσταση, όπως το γεγονός ότι η πολεμική προσπάθεια βασιζόταν σε μια τεράστια κατανάλωση ορυκτών καυσίμων, καθώς και ότι άφησε εν πολλοίς άθικτη τη θέση της καπιταλιστικής τάξης.
Σήμερα, η αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης και η πρόληψη της μετάδοσης των ζωονόσων απαιτούν την ανάληψη επείγουσας δράσης, που έρχεται σε αντίθεση με κεκτημένα συμφέροντα ισχυρών μερίδων των κυρίαρχων τάξεων και διευκολύνει το γρήγορο μετασχηματισμό των οικονομιών. Ο πολεμικός κομμουνισμός είναι ένα παράδειγμα δράσης που θα μπορούσε να μας είναι χρήσιμο. Αυτό δεν σημαίνει την αντιγραφή όλων όσων έκαναν οι μπολσεβίκοι κατά τη διάρκεια του Ρώσικου Εμφυλίου Πολέμου -κατά τον ίδιο τρόπο που το παράδειγμα του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου, που ανέφερα πιο πάνω, δεν σημαίνει ότι μπορούμε να αντιμετωπίσουμε την υπερθέρμανση του πλανήτη ρίχνοντας άλλη μια ατομική βόμβα στην Χιροσίμα. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο πολεμικός κομμουνισμός είναι ένα παράδειγμα γρήγορου, καθοδηγούμενου από το κράτος, μετασχηματισμού της παραγωγής και οργάνωσης της οικονομίας, ενάντια στη μαζική αντίθεση των κυρίαρχων τάξεων. Μια πράσινη μετάβαση θα απαιτήσει επίσης την επιβολή κάποιου καταναγκασμού στις επιχειρήσεις ορυκτών καυσίμων, οι οποίες μέχρι σήμερα έχουν κάνει ό, τι περνάει από το χέρι τους για να αναβάλουν και να εμποδίσουν κάθε προσπάθεια μετριασμού της κλιματικής αλλαγής.
Οικολογικός λενινισμός
Στο βιβλίο σου κάνεις έκκληση για έναν «οικολογικό λενινισμό». Τι εννοείς;
Δεδομένου ότι για να υπάρξει οποιαδήποτε ουσιαστική μετάβαση, χρειάζεται να αμφισβητήσουμε τον καπιταλισμό, η σοσιαλιστική κληρονομιά περιέχει ένα σύνολο εμπειριών στις οποίες μπορούμε να ανατρέξουμε. Το πρόβλημα με τη σοσιαλδημοκρατία είναι ότι δεν μπορεί να συλλάβει τη συντελούμενη καταστροφή -βασίζει την πολιτική της στην εντελώς αντίθετη άποψη, ότι δηλαδή υπάρχει χρόνος στη διάθεσή μας και ότι αυτός ο χρόνος είναι με το μέρος μας, κάτι που σημαίνει ότι μπορούμε να κινηθούμε προς μια σοσιαλιστική κοινωνία με πολύ μικρά βήματα. Ανεξάρτητα από την ιστορική ακρίβεια του συγκεκριμένου ισχυρισμού, αυτός δεν ισχύει σήμερα. Βρισκόμαστε σε μια χρόνια κατάσταση έκτακτης ανάγκης, όπου διάφορες κρίσεις μας πλήττουν με αυξανόμενο ρυθμό, με αποτέλεσμα να μας έχει επιβληθεί ένα εντελώς διαφορετικό χρονοδιάγραμμα απαιτούμενων ενεργειών από εκείνο που αντιμετώπισε, για παράδειγμα, η σουηδική σοσιαλδημοκρατία τις δεκαετίες 1950 και 1960. Είναι συνεπώς αναγκαίο να ανατρέξουμε στις αναλύσεις εκείνου του τμήματος της σοσιαλιστικής κληρονομιάς που εμπεριέχουν την ιδέα μιας συντελούμενης καταστροφής που πρέπει να αποτραπεί. Ο αναρχισμός δεν μπορεί επίσης να ανταποκριθεί σ’ αυτό το καθήκον, δεδομένου ότι είναι, εξ ορισμού, κατά του κράτους. Είναι απίστευτα δύσκολο να ανακαλύψει κανείς κάτι άλλο εκτός από την κρατική εξουσία που θα μπορούσε να πραγματοποιήσει την απαιτούμενη μετάβαση, δεδομένου ότι θα είναι αναγκαία η επιβολή μέτρων καταναγκασμού εναντίον εκείνων που θέλουν να διατηρηθεί η υπάρχουσα κατάσταση.
Η προφανής επιλογή παραδείγματος χρησιμοποίησης της κρατική εξουσίας για την αντιμετώπιση μιας κατάστασης έκτακτης ανάγκης είναι αυτή της αντισταλινικής λενινιστικής παράδοσης. Η συγκεκριμένη παράδοση έχει επίσης επίγνωση των κινδύνων και των αντιφάσεων της κρατικής εξουσίας, που προέρχεται από τα μαθήματα της μπολσεβίκικης επανάστασης. Η στρατηγική κατεύθυνση του Λένιν μετά το 1914 ήταν να χρησιμοποιηθεί ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος ως ευκαιρία για την καταφορά ενός θανάσιμου πλήγματος στον καπιταλισμό. Σήμερα πρέπει να υιοθετήσουμε ακριβώς τον ίδιο στρατηγικό προσανατολισμό. Αυτό εννοώ όταν αναφέρομαι στον οικολογικό λενινισμό. Πρέπει να βρούμε έναν τρόπο να μετατρέψουμε την περιβαλλοντική κρίση σε κρίση του ίδιου του εξορυκτικού καπιταλισμού.
Mετάφραση, επιμέλεια: Χάρης Γολέμης
* ΣτΜ: Η αυστηρή μετάφραση στα ελληνικά του «fossil capital» είναι «εξορυκτικό κεφάλαιο». Θεωρούμε, όμως, ότι η καλύτερη απόδοση είναι «εξορυκτικός καπιταλισμός», η οποία ορθώς χρησιμοποιείται και στις ελάχιστες αναφορές σ’ αυτόν τον όρο που γίνονται σήμερα στη χώρα μας.
