Αναφέρουν παραδείγματα για τους μεγάλους μετασχηματισμούς κοινωνικών και πολιτικών συστημάτων εξ αιτίας των επιδημιών. Η ευλογιά αφάνισε τις αυτοκρατορίες των Αζτέκων και των Ίνκας και έτσι έκανε δυνατή την κατάκτηση της Αμερικής από ελάχιστους ισπανούς πολεμιστές. Εξάλειψε τους ντόπιους πληθυσμούς και προκάλεσε το εμπόριο σκλάβων από την Αφρική για τις φυτείες. Η πληθυσμιακή σύνθεση της Αμερικής θα ήταν διαφορετική χωρίς τις επιδημίες.
Στο παρελθόν, οι επιδημίες κινήθηκαν τόσο αργά όσο και οι μεταφορές. Οι μικρές, αραιές πόλεις εμπόδιζαν την ταχεία μετάδοση. Σήμερα σε ένα διασυνδεδεμένο και παγκοσμιοποιημένο κόσμο με τις μέγα-πόλεις τα πράγματα είναι περισσότερο ανησυχητικά και πολύ πιο γρήγορα.
Οι πανδημίες απετέλεσαν κατ’ επανάληψη τον καταλύτη για κοσμοϊστορικές αλλαγές. Η ανάδυση του σύγχρονου κράτους στην Δύση δεν είναι άσχετη με την επιδημία πανώλης τον 14 αιώνα. Η πολεοδομία και οι σοσιαλιστικές ιδέες γεννήθηκαν στην Ευρώπη της βιομηχανικής επανάστασης, μετά από τις σαρωτικές επιδημίες οι οποίες οφείλονταν στις άθλιες βιοτικές συνθήκες των προλεταρίων.
Ο κόσμος μετά την επιδημία
Οι μαρξιστές επισημαίνουν ότι που πηγαίνει ο κόσμος μετά από μια μεγάλη καταστροφή εξαρτάται από το ιστορικό αίτημα της εποχής, από ποιες κοινωνικές δυνάμεις κινητοποιούνται για την αλλαγή του παραδείγματος, ποιες πολιτικές δυνάμεις μπορούν να εκμαιεύσουν το πολιτικό και κοινωνικό αίτημα της περιόδου.
Περνάμε μια μεγάλη κρίση, η οποία αθροίζεται με τις άλλες: την οικονομική κρίση, η οποία μεταβολίζεται σε κρίση χρέους, την προσφυγική και την κλιματική κρίση, οπότε είναι φυσικό να υποθέτουμε ότι η επιδημιολογική κρίση θα αποδειχθεί ένα σημείο καμπής στη σύγχρονη ιστορία. Πολλοί ισχυρίζονται ότι ο κόσμος θα είναι ουσιαστικά διαφορετικός την επόμενη μέρα.
Αλλά ο κόσμος που θα έρθει μετά την πανδημία είναι απίθανο να είναι ριζικά διαφορετικός από αυτόν που προηγήθηκε. Απουσιάζουν τα προαπαιτούμενα, οι προϋποθέσεις.
Επιδημία και οικονομική κρίση
Οι επιπτώσεις της επιδημίας στο πεδίο της πολιτικής οικονομίας είναι κρίση τόσο της προσφοράς, όσο και της ζήτησης, και σε κάθε περίπτωση κρίση της εργασίας και εκτόξευση της ανεργίας.
Η γεωμετρία της ύφεσης: Οι «αισιόδοξοι» νεοφιλελεύθεροι –μεταξύ αυτών, πρώτη η κ. Μπακογιάννη, ακολουθούν ο υπουργός Οικονομικών κ. Σταικούρας, ο κυβερνητικός επίτροπος κ. Πέτσας όπως και ο πρωθυπουργός βέβαια, προσδοκούν μια κρίση σε σχήμα V, δηλαδή απότομη πτώση και απότομη άνοδο της οικονομίας και του ΑΕΠ. Οι λιγότερο αισιόδοξοι προβλέπουν κρίση σε σχήμα W δηλαδή ύφεση ανάκαμψη και πάλι ύφεση κοκ. Οι απαισιόδοξοι αναμένουν κρίση σε σχήμα L, δηλαδή απότομη πτώση και διατήρησή της επί μακρόν.
Το ΔΝΤ για παράδειγμα συγκαταλέγεται στους αισιόδοξους, στο βαθμό που εκτιμά διεθνή ύφεση για το 2020 και ανάκαμψη για το 2021. Για την Ελλάδα προβλέπει ύφεση 10% το 2020 και ανάπτυξη 5,5% του ΑΕΠ το 2021. Την αισιοδοξία του ΔΝΤ δεν τη συμμερίζονται οι οίκοι αξιολόγησης οι οποίοι μιλούν για ύφεση 16-23% και ανεργία στο 30%, στο τέλος του έτους.
Σε κάθε περίπτωση, οι οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις της επιδημίας και της ύφεσης μας ξαναγυρνούν στο 2012, στο πικ δηλαδή της οικονομικής καταστροφής και της ανθρωπιστικής κρίσης. Μιας παρατεταμένης όμως κρίσης αφού η παθολογία της ελληνικής οικονομίας διαψεύδει τα σενάρια της γρήγορης ανάκαμψης. Μια οικονομία υπηρεσιών με ραχοκοκαλιά τον τουρισμό, τον επισιτισμό και τις μεταφορές, την αδύναμη μεταποίηση και την παραμελημένη αγροτική παραγωγή.
Για τους παραπάνω λόγους, βιώνουμε διεθνώς τη διπλή κρίση, κρίση προσφοράς και ζήτησης, δηλαδή της κίνησης και της συσσώρευσης και σε κάθε περίπτωση αναστολής των όρων αναπαραγωγής του κεφαλαίου. Ταυτόχρονα, με ευκαιρία την επιδημία, επιταχύνεται η διαδικασία του μετασχηματισμού του καπιταλισμού, νέες ανισότητες επιβάλλονται με εργαλεία τη ψηφιοποίηση της οικονομίας και τις πλατφόρμες ηλεκτρονικού εμπορίου, με κορυφαία την Άμαζον.
Σε αυτή την κρίση, ακόμα και συντηρητικές κυβερνήσεις –χαρακτηριστικά οι ΗΠΑ του Τραμπ και το Η.Β. του Τζόνσον- καταλαβαίνουν ότι με τα νομισματικά εργαλεία της προηγούμενης χρηματοπιστωτικής κρίσης δεν γίνεται τίποτα και επιλέγουν «κεϋνσιανές» λύσεις, όπως «χρήματα από το ελικόπτερο», δηλαδή ζεστό χρήμα σε επιχειρήσεις, εργαζόμενους και καταναλωτές. Εμείς;
ΝΔ: επιβίωση και μεροληψία
Η κυβέρνηση της ΝΔ ακολουθεί την παράδοση του «βλέπουμε και κάνουμε» στο οικονομικό πεδίο. Δεν παραιτείται βέβαια από τη νεοφιλελεύθερη μεροληψία, παρ’ ότι υιοθέτησε επί πανδημίας την υπεράσπιση του δημόσιου συστήματος υγείας και τα δημόσια οικονομικά.
Η ταξική μεροληψία της κυβέρνησης αποκαλύπτεται στο πεδίο της εργασίας με την επιδείνωση των εργασιακών σχέσεων της αμοιβής της εργασίας, την ελαστική εργασία και τη συρρίκνωση της προστασίας του εργατικού και του ασφαλιστικού Δίκαιου. Δεν αδιαφορεί βέβαια για τους όρους αναπαραγωγής και βελτίωσης της κερδοφορίας του κεφαλαίου, την υποτίμηση της εργασίας πρώτα απ’ όλα. Το νομοσχέδιο για το περιβάλλον είναι δώρο στις μεγάλες επιχειρήσεις, τις εξορυκτικές πρώτα απ’ όλες και την ίδια στιγμή πετά τον χωρικό σχεδιασμό στα απόβλητα. Στοργική μέριμνα δείχνει επίσης υπέρ των επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται στο κομμάτι της κοινωνικής αναπαραγωγής, στην Παιδεία, την Υγεία, την Κοινωνική Ασφάλιση. Την κυβέρνηση δεν μπορεί να την κατηγορήσει κανείς ως «αγνώμονα». Δεν ξεχνά, για παράδειγμα, τις φιλικές επιχειρήσεις που την πριμοδότησαν χθες, κάνοντας τους δώρα σήμερα, στα μεγάλα ΜΜΕ πρώτα απ’ όλους. Δεν απαρνείται φυσικά το παρελθόν της, αντίθετα αναβαθμίζει το δεξιό οπλοστάσιο, με τον αυταρχισμό, την αστυνομική βία, την επιτήρηση και το θεσμικό απολυταρχισμό.
Το πολιτικό επιτελείο της κυβέρνησης δεν είναι ανόητο, καταλαβαίνει ότι οι οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις της επιδημίας την αποξενώνουν, γεωμετρικά γρήγορα, από τα μεσαία στρώματα. Τα δώρα στα μεγάλα ΜΜΕ και στις φιλικές εταιρίες δεν ισοφαρίζουν τις απώλειες, γι’ αυτό φλερτάρει με το ρίσκο των πρόωρων εκλογών.
ΣΥΡΙΖΑ: αφύπνιση μετά το λήθαργο
Η αλήθεια είναι ότι ο ΣΥΡΙΖΑ έχασε χρόνο στην εκπόνηση της αντιπολιτευτικής του γραμμής, αναλώθηκε επί μακρόν σε μια εσωστρεφή διαδικασία με μοναδικό φανερό επίδικο την οργανωτική του ανάπτυξη και με υπόρρητο τη φυσιογνωμία του, δίνοντας με αυτή την ακατανόητη επιλογή το δικαίωμα σε πολιτικούς και δημοσιογραφικούς κύκλους να επεμβαίνουν με θράσος, προκειμένου να ελέγξουν την κατεύθυνση κατά το δοκούν.
Η επιδημία έβαλε τα πράγματα στη θέση τους, υποχρέωσε το κόμμα και την κοινοβουλευτική του ομάδα να γίνει μάχιμο και ταυτόχρονα εμπέδωσε την άποψη ότι στις μεγάλες κρίσεις δεν χωράνε κεντροαριστερές λύσεις.
Η πρόταση του ΣΥΡΙΖΑ εδράζεται στην αριστερή στρατηγική της προστασίας και της επιβίωσης. Ξεκινάει από την κεντρική ιδέα ότι το κράτος γίνεται “ο χρηματοδότης της ύστατης στιγμής” και καλύπτει το μισθολογικό κόστος των “ανενεργών εργαζομένων” των επιχειρήσεων. Αυτό αφορά και τις επιχειρήσεις που έχουν σταματήσει πλήρως λόγω μέτρων και αυτών που υπολειτουργούν.
Αυτό το μέτρο αποτελεί τον κεντρικό πυρήνα της πρότασης του ΣΥΡΙΖΑ –«Μένουμε όρθιοι 1 και 2» προσδοκώντας ότι το “ξεπάγωμα” της οικονομίας θα βρει τον κόσμο της εργασίας σε ίδιες συνθήκες απασχόλησης, ίδιες εργασιακές σχέσεις και ίδια επίπεδα αμοιβής. Εργαλείο το δημοσιονομικό πλεόνασμα, το «μαξιλάρι» που λοιδορήθηκε από την τότε αντιπολίτευση. Ταυτόχρονα, επιχειρεί να απαντήσει στην ανασφάλεια και στη γενικευμένη επισφάλεια που αποδομεί τη σφαίρα της εργασίας. Η κρίση της πανδημίας λειτουργεί ως καταλύτης για την ασύμμετρη διεύρυνση των ανισοτήτων στην ελληνική κοινωνία. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η παρούσα κρίση διευρύνει και βαθαίνει την επισφάλεια και κατ’ επέκταση αποσταθεροποιεί τον κοινωνικό δεσμό για δεύτερη φορά μέσα σε μία δεκαετία.
ΕΕ: κατ’ επανάληψη διαψεύσεις
Στην ερώτηση «εμείς τι κάνουμε» δεν μπορείς να προσπεράσεις το ερώτημα τι κάνει η Ευρωπαϊκή Ένωση για την προστασία των κρατών μελών, για την υπεράσπιση των κατοίκων της Ευρώπης, για την προστασία των ευρωπαϊκών κοινωνιών από τις οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις της επιδημίας.
Η αφετηρία δεν είναι αισιόδοξη, η ΕΕ απέτυχε στις 2 προηγούμενες κρίσεις, στη χρηματοπιστωτική κρίση και στη διαχείριση της προσφυγικής. Όλα δείχνουν ότι η ίδια μεροληπτική πολιτική θα ακολουθηθεί και στην επιδημιολογική κρίση, δηλαδή ο ίδιος οικονομικός εθνικισμός υπέρ του πλούσιου Βορρά και των μεγάλων επιχειρήσεων, των τραπεζών συμπεριλαμβανομένων. Η ίδια προσήλωση στον κρατικό ανταγωνισμό στο εσωτερικό της Ένωσης, ο οποίος αυξάνει τις γεωγραφικές ανισότητες μεταξύ Βορρά και Νότου. Η ίδια επιμονή στις πολιτικές λιτότητας που αυξάνουν τις κοινωνικές ανισότητες σε κάθε χώρα. Η ίδια ιερή προσήλωση στη χρηματοοικονομική σφαίρα και στη διάσωσή της δια του δανεισμού, η οποία οδηγεί αναπόφευκτα σε επανάληψη της κρίσης χρέους. Ακόμα και το υπό ίδρυση Ταμείο Ειδικού Σκοπού, για την αντιμετώπιση της πανδημίας, με δανεισμό θα βρει κεφάλαια.
Βλέπετε η κρίση υπερ-συσσώρευσης, δηλαδή η γιγάντωση της χρηματικοοικονομικής σφαίρας με κεφάλαια που δεν μπορούν να επενδυθούν στην πραγματική οικονομία, οδηγούν στην κρίση του χρέους. Αστοί οικονομολόγοι το καταλαβαίνουν πλέον, όπως ο Ντράγκι που υποστηρίζει τη διαγραφή μέρους του ιδιωτικού και κρατικού χρέους. Όμως οι πολιτικές ελίτ και τα ισχυρά κράτη είναι απρόθυμοι για δραστικές λύσεις που αλλάζουν την κατανομή της ισχύος.
Για τους παραπάνω λόγους στο επίκεντρο της αντιπαράθεσης είναι το Ευρωομόλογο, στην πραγματικότητα η αμοιβαιοποίηση του χρέους και η δυνατότητα να παραμείνει ενωμένη η Ευρώπη. Η νομισματική πολιτική δεν ήταν αρκετή και γρήγορα επιστρατεύθηκε το κεϋνσιανό μοντέλο της επεκτατικής δημοσιονομικής πολιτικής. Στην κατεύθυνση αυτή μπήκε αναγκαστικά στον πάγο το Σύμφωνο Σταθερότητας. Οι χώρες, όμως, του νότου, σε αντίθεση με εκείνες του βορρά, δεν διαθέτουν τον απαιτούμενο δημοσιονομικό χώρο για την κάλυψη των δαπανών ενίσχυσης του υγειονομικού συστήματος και επεκτατικής δημοσιονομικής πολιτικής για να τιθασεύσουν την επερχόμενη ύφεση και, βέβαια, να στηρίξουν τις αδύναμες κοινωνικές ομάδες που επλήγησαν
Την ίδια στιγμή που η Γερμανία κάνοντας χρήση των διαθεσίμων της χρηματοδοτεί αφειδώς τον ιδιωτικό τομέα της οικονομίας της χώρας, 1 τρισ., το μισό σχεδόν από όσα διαθέτουν όλες οι υπόλοιπες χώρες μαζί, προκειμένου να αποκτήσει το οικονομικό πλεονέκτημα και γιατί όχι να εξαγοράσει μεγάλες επιχειρήσεις του Νότου.
Στο πολιτικό και θεσμικό επίπεδο της ΕΕ η απόφαση του γερμανικού συνταγματικού δικαστηρίου η οποία αμφισβητεί τις δικαιοδοσίες της ΕΚΤ και του ευρωπαϊκού δικαστηρίου, τους 2 πυλώνες της ΕΕ, με εμπνευστές μάλιστα τους Γερμανούς πολιτικούς, κάνει «επίσημη» τη γραμμή «η Γερμανία πάνω απ’ όλους».
Με τη γλώσσα του ποδοσφαίρου μεταφράζεται «Η Γερμανία και η Ολλανδίας να κερδίζουν και οι άλλοι να πάνε να…»
Η παγκοσμιοποίηση και οι νέες γεωπολιτικές αντιθέσεις
Η γεωπολιτική σύνθεση των «μεγάλων παικτών» είχε ήδη αλλάξει, πριν από την υγειονομική κρίση. Ο κόσμος όπως διαμορφώθηκε την δεκαετία του 1990 δεν υπάρχει πλέον. Η υποχώρηση των Ηνωμένων Πολιτειών, η διαφοροποίηση του Ηνωμένου Βασιλείου από το ευρωπαϊκό σχέδιο και βέβαια, η άνοδος της Κίνας και άλλων περιφερειακών δυνάμεων.
Είναι προφανές ότι ο μονο-πολικός ενοποιημένος κόσμος υπό την ηγεσία των ΗΠΑ, που εμπεδώθηκε μετά την κατάρρευση, τελειώνει. Μια άλλη εναλλακτική ενδεχομένως είναι να διαμορφωθούν μεγάλα περιφερειακά σύνολα, με κριτήριο την γεωγραφία, την οικονομία και τις πολιτισμικές ταυτότητες. Αντί για την ενιαία Παγκοσμιοποίηση, η διαχείριση της οποίας έχει καταστεί αδύνατη, θα οδηγηθούμε στην πολλαπλή Παγκοσμιοποίηση. Σε αυτή την προοπτική, το ευρωπαϊκό σχέδιο μπορεί να αναζωογονηθεί ή να καταρρεύσει.
Mερικά πράγματα που μπορούμε να μάθουμε από τον κορονοϊό.
Το πρώτο: θα συνειδητοποιήσουμε πόσο είμαστε διασυνδεδεμένοι σε παγκόσμιο επίπεδο, πολύ περισσότερο από ό,τι πιστεύαμε. Το παράδειγμα της κλιματικής αλλαγής: όταν οι Ηνωμένες Πολιτείες ρυπαίνουν, ο υπόλοιπος κόσμος υποφέρει, εάν η Κίνα δεν διαθέτει καλό σύστημα δημόσιας υγείας, ο ιός μπορεί να αρρωστήσει τον υπόλοιπο κόσμο. Πρέπει να συνεργαστούμε για την παγκόσμια υγεία, το παγκόσμιο περιβάλλον, τις παγκόσμιες γνώσεις και έρευνες.
Το άλλο είναι η συλλογική δράση. Θα συνειδητοποιήσουμε ότι πρέπει να δράσουμε από κοινού, δεν μπορούμε να προχωρήσουμε μόνοι μας, αλλιώς θα έχουμε και πάλι τη μαύρη πανούκλα. Η φιλελεύθερη δεξιά ιδεολογία τού «αφήστε να τα ρυθμίσει η αγορά» θα αποδειχθεί καταστροφική για την πρόκληση.
Θα πρέπει επίσης να απαλλαγούμε από κάθε ιδέα, σύμφωνα με την οποία φαινόμενα όπως μια επιδημία ανοίγουν το δρόμο αυτόματα σε οποιονδήποτε πολιτικό νεωτερισμό. Στη νέα περίοδο θα διατηρήσουν την πολιτική τους δύναμη μόνον οι νέες διακηρύξεις και πεποιθήσεις που αφορούν τα νοσοκομεία και τη δημόσια υγεία, τα σχολεία και την ισότητα στην παιδεία, την περίθαλψη των ηλικιωμένων, την ευάλωτη θέση των γυναικών. Τα συγκροτήματα του Τύπου, τα κανάλια, οι διανοούμενοι του κράτους επαναλαμβάνουν το κλισέ “ο κορονοϊός φέρεται σε όλους το ίδιο”, σε πλούσιους και φτωχούς… Πίσω όμως από τις πόρτες των νοικοκυριών σε καραντίνα, στις γραμμές των συσσιτίων, στις φυλακές και τις φτωχογειτονιές, στις συνοικίες των Ρομά, στα καμπ των προσφύγων – όπου ο κόσμος περνούσε δύσκολα, πολύ δύσκολα, ακόμη και πριν από την επιδημία – συσσωρεύονται τραγωδίες και τραύματα.
Η κοινωνικο-οικονομική ανασφάλεια μπορεί επίσης να βοηθήσει στην προετοιμασία του εδάφους για τις συντηρητικές ακόμα και για τις ακροδεξιές ιδεολογίες. Η απελπισία και η δυσαρέσκεια που μπορεί να γεννήσει η απώλεια του οικονομικού status μπορεί να γίνουν βαθιές, οι άνθρωποι συχνά αντιλαμβάνονται την οικονομική ανασφάλεια «περισσότερο ως απώλεια ταυτότητας παρά ως απώλεια πόρων». Όσοι αυτοπροσδιορίζονται ως κομμάτι της μεσαίας τάξης, αλλά φοβούνται ότι μπορεί να βγουν από αυτήν ως αποτέλεσμα της ανεργίας, της κατάσχεσης του σπιτιού τους, της πτώχευσης ή της ασθένειας, είναι ιδιαίτερα ευάλωτοι σε τέτοια συναισθήματα
Ένα ακόμα μάθημα αφορά την επικοινωνία, τον επικοινωνιακό ακτιβισμό, μάθαμε ότι τα δίκτυα της κοινωνίας, οι νέοι πρώτοι απ’ όλους, βρίσκουν τρόπους να κοινοποιούν το μήνυμα τους ανεξάρτητα από τις επιθυμίες και την επιβολή της εξουσίας, από την παραποίηση και τη συσκότιση των καναλιών και των συγκροτημάτων του τύπου. Γνωρίζαμε την ισχύ και την εφευρετικότητα της κοινωνικής διαμαρτυρίας, όταν υπάρχει η αίσθηση δικαίου, από το δημοψήφισμα του 2015, τη διαπιστώσαμε και στις μέρες μας με αφορμή τα vouchers, τις κάμερες στα σχολεία, την αλληλεγγύη στους ανθρώπους του πολιτισμού, τη δίκη των βιαστών δολοφόνων της Ελένης Τοπαλούδη.
Την ίδια στιγμή μάθαμε να μη θεοποιούμε τα social media. Τα κοινωνικά μέσα e-δικτύωσης είναι χρήσιμα, ιδιαίτερα απέναντι στα μονοπώλια της είδησης, απομονώνουν όμως ταυτόχρονα τους χρήστες. Οι μεγάλες εταιρίες της πληροφορικής και του διαδικτύου σχεδιάζουν πλατφόρμες που απομονώνουν τους χρήστες σε ομάδες ομότιμων ομάδων, όπου συνδέονται μόνο με τους ομοϊδεάτες τους και εκείνους που μοιράζονται τις βασικές ταυτότητές τους, δημιουργώντας μια παγίδα κλειστής ανατροφοδότησης, η οποία πολώνει πολιτικά και υπονομεύει την επικοινωνία και τη συνάρθρωση των ταυτοτήτων μέσω της κοινωνίας.
Background
Πριν πολλά χρόνια είχε πει ο Δ. Σαββόπουλος για τη λαϊκή παράδοση ότι «παράδοση είναι να δημιουργείς εκ του μηδενός», με την έννοια ότι πολλά από αυτά που έχουν εγγραφεί μέσα σου ως γνώση, ακούσματα, καλλιτεχνική καλλιέργεια, γούστο, λειτουργούν ως υπόστρωμα, σε τελευταία ανάγνωση δουλεύουν με τέτοιο τρόπο που σπάνια μπορείς να ιχνηλατήσεις τις πηγές.
Η επιδημία έδωσε το έναυσμα για σπουδαίες αναλύσεις για τον καπιταλισμό σε συνθήκες επιδημίας, επανα-νοηματοδοτήθηκαν έννοιες ξεχασμένες αλλά τόσο επίκαιρες σήμερα. Το παραπάνω κείμενο χρωστάει σε πολλούς και σε πολλές, τόσους που είναι αδύνατον να αναφερθούν. Αξίζει τον κόπο όμως να αναφερθούν οι συλλογικές συνεισφορές, οι δεξαμενές αριστερής σκέψης, μεταξύ των οποίων δεν είναι μόνο οι Όμιλοι, όπως το Ινστιτούτο Ν. Πουλατζάς, το Δίκτυο Τρανσφόρμ και το Ένα -το τελευταίο συγκεντρώνει στις γραμμές του ένα νεότερο δυναμικό αριστερών διανοουμένων που κινδύνευε να χαθεί από τη δημόσια σφαίρα- αλλά και εφημερίδες όπως η «Αυγή» με τα «Ενθέματα», η Εποχή με τις πίσω σελίδες και η ΕφΣυν, που όλες φιλοξενούν άρθρα πολύ σημαντικών διανοουμένων, Ελλήνων και ξένων.
