Η πανδημία του κορονοϊού και τα μέτρα έκτακτης ανάγκης που υιοθέτησαν οι κυβερνήσεις επιβάλλουν την αυστηρότερη δυνατή πειθάρχηση της συμπεριφοράς και εκτεταμένο έλεγχο όλων των πλευρών της ζωής. Εντατικοποιούν σε πρωτοφανή βαθμό την άσκηση εξουσίας που ονομάστηκε βιοεξουσία και επιτελείται μέσω των στρατηγικών της βιοπολιτικής.
Στον βιοπολιτικό καπιταλισμό, που ανέλυσε πρώτος ο Μισέλ Φουκό, η άσκηση εξουσίας από τον 19ο αιώνα και μετά δεν επικεντρώνεται στη διαχείριση και κατεύθυνση των ατομικών συμπεριφορών αλλά στον έλεγχο της βιολογικής ζωής. Πολιτικές για τη δημόσια υγεία, την παιδεία, το ρίσκο και την ασφάλιση, τη σεξουαλικότητα και τη γονιμότητα, τη μετανάστευση εφαρμόζονται με στόχο τη βελτίωση των ποιοτικών χαρακτηριστικών του πληθυσμού και αυξάνουν τις ατομικές γνώσεις και τις σωματικές δεξιότητες.
Η βιοπολιτική ελέγχει τη ζωή και τις βιολογικές λειτουργίες του ανθρώπου και εξασφαλίζει ότι ρυθμίζονται και πειθαρχούν. Εκτείνεται από τα βάθη της συνείδησης στα σώματα του πληθυσμού και στη στοχοποίηση κοινωνικών ομάδων βάσει χαρακτηριστικών όπως το φύλο, η φυλή, η ηλικία, το επάγγελμα ή η εθνότητα.
Οι κατηγορίες αυτές τα ομογενοποιούν, περιορίζουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους και επιτρέπουν την εφαρμογή πολιτικών κλίμακας. Το οπλοστάσιο περιλαμβάνει προβλέψεις, στατιστικούς υπολογισμούς, χρήση αλγορίθμων και άλλα μέτρα που ως μηχανισμοί ελέγχου επιβάλλονται στο στοιχείο της τυχαιότητας που υπάρχει σε κάθε ζώντα πληθυσμό έτσι ώστε να βελτιώνεται η ζωή. Η βιοπολιτική αποτελεί τον γενικό τρόπο άσκησης της εξουσίας στον ύστερο καπιταλισμό. Και την περίοδο της επιδημίας η άσκηση της πολιτικής επί της ζωής γίνεται ολοφάνερη. Πώς φτάσαμε εδώ;
Βιοπολιτική και φιλελευθερισμός
Το κεντρικό κράτος εμφανίστηκε στον 16ο αιώνα και πρώτη δουλειά του ήταν να αναπτύξει έναν παραγωγικό και ευμετάβλητο πληθυσμό για να επανδρώσει τους στρατούς, τη διοίκηση και εν ευθέτω χρόνω τα εργοστάσια. Οταν οι φτωχοί αγρότες έχασαν τη χρήση της γης που καλλιεργούσαν κινήθηκαν προς τα αστικά κέντρα και τις βιομηχανικές ζώνες και έγιναν η μάζα ή ο όχλος, ο μεγάλος τρόμος της ανερχόμενης αστικής τάξης. Ο φόβος της λαϊκής αντίστασης και της επανάστασης οδήγησε στην εμφάνιση του raison d’etat, της απολυταρχικής λογικής που δημιούργησε τα μεγάλα ευρωπαϊκά κράτη.
Οι θεωρίες του φυσικού δικαίου και του κοινωνικού συμβολαίου του 17ου αιώνα ήταν μια αντίδραση στην απόλυτη εξουσία του κράτους. Για τον Χομπς, τον Λοκ και τον Ρουσό, η κρατική εξουσία θεμελιώνεται στη συναίνεση των υπηκόων, είτε μέσω ενός αρχικού κοινωνικού συμβολαίου είτε μέσω της συνεχώς ανανεούμενης νομιμοποίησης της δημοκρατίας.
Οι περιορισμοί της κυβέρνησης επομένως οργανώνονται από τον ίδιο τον κρατικό λόγο. Σκοπός τους ήταν η δημιουργία μιας νομικά εγγυημένης κόκκινης γραμμής προστασίας των υπηκόων που το κράτος δεν θα μπορεί να παραβιάσει. Στο πλαίσιο αυτό, οι αντιστάσεις κατά της κρατικής εξουσίας χρησιμοποιούσαν τους περιορισμούς του δικαίου και των δικαιωμάτων.
Η κλασική λειτουργία της κυριαρχίας στηρίζεται επομένως σε ένα δυαδικό σχήμα, με την εξουσία από τη μία πλευρά και τον πληθυσμό από την άλλη. Η σχέση αυτή διαμεσολαβείται από τα ατομικά δικαιώματα και το δίκαιο που τα δημιουργεί και τα εφαρμόζει.
Ο φιλελευθερισμός υποστηρίζει ότι το δίκαιο και η πολιτική, ο κανόνας και η εξαίρεση, το δέον και το ον εμφανίζονται ως δύο απολύτως αντιτιθέμενοι πόλοι. Η σχέση κράτους-πολίτη έχει επομένως μορφή μηδενικού συνόλου (zero sum game). Οσο περισσότερα τα δικαιώματα τόσο πιο περιορισμένη η εξουσία και το αντίθετο. Τα δικαιώματα αποτελούν περιορισμό της εξουσίας μέσω του δικαίου και περιορισμένες ελευθερίες του υπηκόου σε ένα φαινομενικά παιχνίδι μηδενικού συνόλου.
Αλλά όπως εξηγήσαμε σε προηγούμενα άρθρα (https://www.efsyn.gr/themata/politika-kai-filosofika-epikaira/235354_kat... https://douzinas.gr/η-βιοπολιτική-της-επιδημίας-1/), αυτή η δυαδική σχέση ανατράπηκε τον 19ο αιώνα από τη βιοπολιτική που σταδιακά αντικαθιστά την κυριαρχία και αποτελεί το υπόβαθρο πάνω στο οποίο ασκούνται τα νομικά δικαιώματα.
Αυτό αλλάζει με την άνοδο και την επικράτηση της φιλελεύθερης πολιτικής οικονομίας. Ο Σμιθ, ο Ρικάρντο, ο Mάλθους και ο ωφελιμισμός δημιούργησαν μια νέα μορφή ορθολογισμού. Για τους Αγγλους φιλελεύθερους, η αγορά είναι ο χώρος όπου ο κυρίαρχος πρέπει να αφήσει τη φύση να ακολουθήσει τη δική της πορεία και νόμους.
Η αγορά ακολουθεί αυτόματους μηχανισμούς που αν ελεγχθούν ή τροποποιηθούν μπορεί να σταματήσουν να λειτουργούν. Η εξουσία λοιπόν αλλάζει σταδιακά για να δημιουργήσει τη μικρή κυβέρνηση, το «κράτος-νυχτοφύλακα». Η ελεύθερη δράση του πολίτη αποτελεί τον καλύτερο τρόπο ενδυνάμωσης του κράτους. Θεμέλιο στη νέα αυτή κοινωνική οργάνωση δεν είναι το υποκείμενο του δικαίου, αλλά ένα νέο υποκείμενο συμφερόντων, ο homo oeconomicus.
Το νέο κράτος αντιμετωπίζει τον πληθυσμό όχι ως συλλογικότητα ή ως σύνολο προσώπων με δικαιώματα, αλλά ως οικονομικά ενεργά άτομα. Στη φιλελεύθερη μορφή αυτοπεριορισμού της κυβέρνησης, τα όριά της δεν είναι αποκλειστικά νομικά, αλλά πραγματικά. Ακολουθούν την οικονομική λογική και τους υπολογισμούς του homo oeconomicus.
Και καθώς η μορφή του δικαιώματος έχει αποκτήσει κεντρικό ρόλο στην οργάνωση της κοινωνίας, μετατρέπεται από φυσικό δικαίωμα σε δικαίωμα που θεμελιώνεται στη χρησιμότητα. Για τον Μπένθαμ, τα φυσικά δικαιώματα είναι «ανοησίες, ανοησίες σε ξυλοπόδαρα, σαν τις μάγισσες και τους μονόκερους του Μεσαίωνα». Τα δικαιώματα επομένως πρέπει να προστατεύουν τα ατομικά συμφέροντα και εγγράφονται στην κρατική λογική που αναλαμβάνει τον συντονισμό τους.
Η ελευθερία δεν αποτελεί πια αποκλειστικά άσκηση βασικών δικαιωμάτων. Ελευθερία είναι η αυτονομία των υπηκόων που ακολουθούν τα συμφέροντά τους, υπηρετώντας έτσι και το συμφέρον του κράτους. Δουλειά της κυβέρνησης είναι να δημιουργεί το κατάλληλο περιβάλλον για την άσκηση και τον συντονισμό των ιδιωτικών συμφερόντων.
Ο οικουμενικός ορθολογισμός του Διαφωτισμού υποχωρεί καθώς, για τη βρετανική εμπειρική φιλοσοφία, το συμφέρον είναι μια ατομική επιλογή που διέπεται από την υποκειμενική βούληση. Συνδυάζονται έτσι δύο διαφορετικές μορφές εξουσίας: η κρατική κυριαρχία και η κυβερνησιμότητα, η πειθάρχηση και η βιοεξουσία. Η κυβερνησιμότητα ασχολείται με τη βιολογική ύπαρξη των ανθρώπων που ως βιολογικό φαινόμενο είναι ανοικτή στην τυχαιότητα, την ενδεχομενικότητα, τις έκτακτες συνθήκες, παρά τις προσπάθειες να ρυθμιστεί και να ελαχιστοποιηθεί το απρόβλεπτο. Η ζωή του πληθυσμού ποσοστικοποιείται αλλά ο φυσικός της χαρακτήρας με τις πολλές μεταβλητές δεν είναι ούτε πλήρως διαφανής ούτε απόλυτα διαχειρίσιμος από την κρατική κυριαρχία.
H ανάλυση του Φουκό βοηθάει στην κατανόηση της σημερινής μας σκληρής πραγματικότητας. Στα μέτρα των κυβερνήσεων έχουμε τον ισχυρότερο συνδυασμό κυριαρχίας και βιοεξουσίας. Η κυριαρχία ασκεί την απαράβατη εξουσία της να επιβάλλει την κατάσταση εξαίρεσης, καταργώντας ή περιορίζοντας όλα τα ατομικά δικαιώματα και τις εγγυήσεις ελευθερίας του αστικού κράτους αλλά και τη θεμελιώδη ανάγκη μεγάλου μέρους του πληθυσμού για δουλειά και βασικό εισόδημα.
Ομως, το κάνει στην υπηρεσία της βιοπολιτικής για να υπερασπίσει τη ζωή του πληθυσμού και όχι τις ζωές και τα δικαιώματα του κάθε πολίτη. Οι ανάγκες της ζωής ξυπνούν και κινητοποιούν τις πιο δρακόντειες εξουσίες της κυριαρχίας. Η βιοεξουσία αποτελεί το υπόστρωμα πάνω στο οποίο σε κανονικές συνθήκες λειτουργεί η εξουσία και ασκούνται τα δικαιώματα. Στην κατάσταση εξαίρεσης, η βιοεξουσία μπαίνει στην πρώτη γραμμή και χρησιμοποιεί την κυριαρχία για να πετύχει τους σκοπούς της.
Το βλέπουμε στα μέτρα που υιοθετούν οι κυβερνήσεις. Εχουν δύο κοινά. Για να δημιουργήσουν ανοσία καταργούν την προστασία, την ασυλία των πολιτών. Δεύτερον, και στην κανονικότητα και στην κατάσταση εξαίρεσης, τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα υποτάσσονται στο θεμελιώδες δικαίωμα της ιδιοκτησίας. Οταν η καπιταλιστική κερδοφορία απαιτεί δημοσιονομικούς περιορισμούς ή απολύσεις, τα δικαιώματα στα βασικά κοινωνικά αγαθά αναστέλλονται.
Στην Ελλάδα, η ανεπαρκής οικονομική υποστήριξη των ανέργων, των απόρων, των εργαζομένων που απολύονται και των αυτο-απασχολούμενων δείχνει την εσωτερική σχέση εξουσίας και καπιταλισμού. Η βιοπολιτική λειτουργία της εξουσίας φαίνεται στην απόφαση ελεύθεροι επαγγελματίες που τώρα δεν έχουν δουλειά να πάρουν αντί οικονομικής ενίσχυσης εκατό ώρες τηλεκατάρτισης σε ψηφιακά και τεχνολογικά εργαλεία. Ενώ το βασικό πρόβλημα του κάθε εργαζόμενου και επαγγελματία είναι η υλική επιβίωση, η κυβέρνηση ενδιαφέρεται να βελτιώσει τις δεξιότητες της ομάδας, αδιαφορώντας για τα μέλη της.
Ενα άλλο χαρακτηριστικό μέτρο είναι η υποχρέωση να πάρουν οι πολίτες ηλεκτρονική άδεια στο κινητό τους για να βγουν από το σπίτι τους. Ετσι το κράτος αποκτά τα προσωπικά στοιχεία και μπορεί να παρακολουθεί τις κινήσεις και τη δραστηριότητα της πλειονότητας του πληθυσμού. Η βιοπολιτική ασκείται μαζικά σε πληθυσμούς. Με τον ίδιο μαζικό τρόπο θα γίνεται και η επιτήρηση. Λέγανε ότι η εισαγωγή του καπιταλισμού στην Κίνα θα οδηγούσε στη δημοκρατία. Οπως είχαμε προειδοποιήσει, είναι πιο πιθανό ο δυτικός καπιταλισμός να εισαγάγει τον κινεζικό απολυταρχισμό. Τα δικαιώματα που μας απομένουν στο επόμενο.
* Ο Κώστας Δουζίνας είναι καθηγητής του Πανεπιστημίου του Λονδίνου και πρόεδρος του Ινστιτούτου «Νίκος Πουλαντζάς»
